મૂળભૂત ફરજો

મૂળભૂત ફરજો વિષે બંધારણ માં 42મા સુધારાથી “મૂળભૂત ફરજો" (અનુચ્છેદ 51A)નું પ્રકરણ બંધારણમાં નવું ઉમેરાયેલ છે. આપણે આ મૂળભૂત ફરજોનું સ્વરૂપ અને મહત્ત્વ સમજવા માટે ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 51A હેઠળ ભારતના નાગરિકોની મૂળભૂત ફરજો વિષે વિગતવાર જાણીયે.

બંધારણના 42મા સુધારાથી “મૂળભૂત ફરજો" (અનુચ્છેદ 51A)નું પ્રકરણ બંધારણમાં નવું ઉમેરાયેલ છે. આવી ફરજો કુલ 11 છે. અધિકારો અને ફરજો એક જ સિક્કાની બાજુઓ છે. આ મૂળભૂત ફરજો નીચે મુજબ છે. ભારતના દરેક નાગરિકની ફરજો નીચે મુજબ રહેશે :

• (એ) બંધારણને વફાદાર રહેવાની અને તેના આદર્શો અને સંસ્થાઓનો, રાષ્ટ્રધ્વજ અને રાષ્ટ્રગીતનો આદર કરવાની,
• (બી) આઝાદી માટેની રાષ્ટ્રીય લડતને પ્રેરણા આપનાર ઉચ્ચ આદર્શોને હ્રદયમાં સંઘરવા અને તેને અનુસરવાની,
• (સી) ભારતના સાર્વભૌમત્વ, એકતા અને અખંડિતતાનું સમર્થન કરવાની અને તેનું રક્ષણ કરવાની,
• (ડી) દેશનું રક્ષણ કરવાની અને રાષ્ટ્રીય સેવા બજાવવાની હાકલ થાય ત્યારે તેમ કરવાની,
• (ઈ) ધાર્મિક, ભાષાકીય, પ્રાદેશિક અથવા વિભાગીય મતભેદોથી પર રહીને ભારતના તમામ લોકો વચ્ચે સંવાદિતા સ્થાપવાની, તથા ભાતૃભાવની ભાવના કેળવવાની અને સ્ત્રીઓના ગૌરવને હાનિકારક વ્યવહારોનો ત્યાગ કરવાની,
• (એફ) આપણી સંયોજિત સંસ્કૃતિના સમૃદ્ધ વારસાને સન્માનવાની તથા તેનું રક્ષણ કરવાની,
• (જી) વનો, સરોવરો, નદીઓ અને વન્ય પ્રાણી સહિત કુદરતી પર્યાવરણનું રક્ષણ કરવાની અને તેની સુધારણા કરવાની અને જીવો વચ્ચે અનુકંપા દર્શાવવાની,
• (એચ) વૈજ્ઞાનિક માનસ, માનવવાદ અને જિજ્ઞાસાવૃત્તિ તથા સુધારાવાદની ભાવના કેળવવાની,
• (આઈ) જાહેર મિલકતનું રક્ષણ કરવાની અને હિંસાનો ત્યાગ કરવાની,
• (જે) રાષ્ટ્ર પુરુષાર્થ અને સિદ્ધિના ઉચ્ચતર તબક્કાઓ ભણી સતત પ્રગતિ કરતું રહે તે માટે, વ્યક્તિગત અને સામૂહિક પ્રવૃત્તિઓના તમામ ક્ષેત્રે ઉત્કૃષ્ટતા પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરવાની,
• (કે) જે પોતાના બાળકોના માતા-પિતા કે પાલ્યના વાલી હોય, તેની તેમના 6થી 14 વર્ષ વચ્ચેની ઉંમરના બાળક કે યથાપ્રસંગ, પાલ્યને શિક્ષણની તકોની જોગવાઈ કરવાની.

મૂળભૂત ફરજોનું મહત્ત્વ

સર્વોચ્ચ અદાલતે એક કેસમાં ઠરાવેલ છે કે મૂળભૂત ફરજો અને રાજ્યનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો સાથે વાંચવા જોઈએ. એઈમ્સ સ્ટુડન્ટસ યુનિયન વિ. એઈમ્સના કેસમાં દરેક શાખામાં 50 ટકા અનામત તેમજ સંસ્થાગત 33 ટકા અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે આ જોગવાઈથી અનુચ્છેદ 14નો ભંગ થતો હોવાથી ગેરબંધારણીય ઠરાવી હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે કહ્યું કે મૂળભૂત ફરજો ભલે અમલપાત્ર (enforceable) બનાવાયેલ નથી, આમ છતાં અદાલત તેની ઉપેક્ષા કરી શકે નહીં. તેનું કારણ એ છે કે મૂળભૂત અધિકારીની જેમ જ આ ફરજો પણ મૂળભૂત છે. આ પ્રકરણ મુજબ દરેક નાગરિકની વૈજ્ઞાનિક માનસ અને માનવવાદ કેળવવાની ફરજ પણ નિયત કરાયેલ છે. આ પ્રકરણમાં રાજ્યની કોઈ મૂળભૂત ફરજ ઠરાવવામાં આવેલ નથી. આમ છતાં દરેક નાગરિકની મૂળભૂત ફરજ રાજ્યની સામૂહિક ફરજ બને છે. આથી અનામતનું ધોરણ વાજબી હોવું જોઈએ. અનામતનાં પ્રમાણનું વાજબીપણું નક્કી કરતી વખતે અદાલતે એ પરિબળ પણ ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ કે તેનાથી રાષ્ટ્ર કોઈ ઉચ્ચસ્તરે પહોંચી શકે તેમ છે કે કેમ ! મૂળભૂત ફરજો ભલે અમલપાત્ર નથી. આમ છતાં, બંધારણીય અને કાનૂની મુદાઓનાં અર્થઘટન વખતે તે કિંમતી સહાય પૂરી પાડે છે. કોઈપણ શંકાના પ્રસંગે અદાલત અનુચ્છેદ 51A નો સહારો લઈ શકે છે.

અનિલ પી. નહાટે વિ. સ્ટેટ ઑફ મહારાષ્ટ્રના કેસમાં ઠરાવાયેલ છે કે અનુચ્છેદ 21A હેઠળ શિક્ષણ બાળકોનો મૂળભૂત અધિકાર છે. આ અનુચ્છેદનું પાલન કરવાની જવાબદારી માત્ર રાજ્યની નહીં, પરંતુ અનુચ્છેદ 51A (કે) હેઠળ વાલીઓ તેમજ બાળકો પર પણ મૂકવામાં આવી છે. એમ. સી. મહેતા વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયા કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે કે અનુચ્છેદ 51(A)(જી) હેઠળ દેશની તમામ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં પર્યાવરણ રક્ષણ સંબંધમાં દર અઠવાડિયે એક કલાક માટે પાઠ શીખવવાની રાજયની ફરજ છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે એક કેસમાં ઠરાવેલ છે કે અનુચ્છેદ 51 (A)(એચ) તેમજ (જે) સિદ્ધ કરવા માટે શિક્ષણની જરૂર છે.

ગવર્નમેન્ટ ઑફ ઇન્ડિયા વિ. જ્યોર્જ ફિલીપના કેસમાં સામાવાળાએ પોતાને નોકરીમાંથી ફરજિયાત નિવૃત્ત

કરવાના હુકમને પડકાર્યો હતો. તેને વિદેશમાં સંશોધન તાલીમ માટે બે વર્ષની રજા મંજૂર કરવામાં આવી હતી. તેને પત્રો લખવા છતાં બે વર્ષ પૂરા થયા બાદ પોતાની ફરજ પર તે હાજર થયો ન હતો અને વિદેશમાં રોકાણ કરેલ હતું. સરકારે તેની સાથે તપાસ યોજી તેની ફરજિયાત નિવૃત્તિનો હુકમ કરવામાં આવ્યો હતો. હાઈકોર્ટ તેને વિના વેતન પુનઃ નોકરીમાં લેવા સરકાર વિરૂદ્ધ હુકમ કર્યો હતો. સર્વોચ્ચ અદાલતે હાઇકોર્ટનો હુકમ રદ  કરતા ઠરાવેલ કે અનુચ્છેદ 51A(જે) હેઠળ દરેક નાગરિકની રાષ્ટ્ર પુરૂષાર્થ અને સિદ્ધિના ઉચ્ચતર તબક્કાઓ ભણી સતત પ્રગતિ કરતુ રહે તે માટે વ્યક્તિગત અને સામૂહિક પ્રવૃત્તિઓના તમામ ક્ષેત્રે ઉત્કૃષ્ટતા પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવાની ફરજ ઠરાવવામાં આવી છે. જો કર્મચારી પોતાની ફરજમાં શિસ્ત અને નિષ્ઠા દાખવે નહી. તો આવી ફરજનું પાલન કયારેય શકય ન બને. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે મૂળભૂત ફરજોનો હેતુ માર્યો જાય તેવા હુકમો અદાલતે કરવા જોઈએ નહી

Read More - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

નાગરિકત્વ - Citizenship of India

નાગરિકત્વ એટલે શું? ભારતનો નાગરિક કોણ બની શકે? ભારતનો નાગરિક તેનું નાગરિકત્વ કયા સંજોગોમાં ગુમાવે છે ? 

 Law   Sahitya 

ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ 5 થી 11 નાગરિકત્વને લગતા છે. ભારત ના બંધારણની નાગરિકતાને લગતી જોગવાઈઓની ચર્ચા કરીશું તે પહેલા નાગરિકત્વ એટલે શું? ભારતનો નાગરિક કોણ બની શકે? અને સાથે સાથે ભારતનો નાગરિક તેનું નાગરિકત્વ કયા સંજોગોમાં ગુમાવે છે ? આમ ભારત દેશની નાગરિકતા મેળવવા તેમજ ગુમાવવા બાબતની વિવિધ જોગવાઈઓની ચર્ચા કરીશું.

આ જોગવાઈ પ્રમાણે નાગરિકત્વનું નીચે મુજબ વર્ગીકરણ કરી શકાય.

1. અધિવાસથી નાગરિકત્વ
2. સ્થળાંતરથી ભારતમાં આપેલ વ્યક્તિઓનું નાગરિકત્વ
3. નોંધણીથી નાગરિકત્વ

અધિવાસથી નાગરિકત્વ 

અનુચ્છેદ 5 અધિવસથી નાગરિકત્વ (citizenship by Domicile) કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય તે વિશે જણાવે છે. આ અનુચ્છેદ 2 શરતો ઠરાવે છે. 

• બંધારણનાં પ્રારંભે (એટલે કે 26 જાન્યુ. 1955ના રોજ) તે વ્યક્તિનો અધિવાસ ભારતમાં હોવો જોઈએ. આવી વ્યક્તિ નીચેનામાંથી કોઈ એક શરત પૂર્ણ કરતી હોવી જોઈએ.
• જેનો જન્મ ભારતીય પ્રદેશમાં થયેલ હોય,
• તેના માતા-પિતામાંથી કોઈ એકનો જન્મ ભારતીય પ્રદેશમાં થયેલ હોવો જોઈએ
• બંધારણના પ્રારંભના તરત અગાઉનાં પાંચ વર્ષથી ઓછા નહીં તેટલા સમય માટે ભારતીય પ્રદેશમાં તે સામાન્ય રીતે નિવાસી હોય.

અનુચ્છેદ 5 થી બંધારણના પ્રારંભે અધિવાસથી નાગરિકત્વ પ્રાપ્તિની જોગવાઈ કરાયેલ છે. અધિવાસની વ્યાખ્યા બંધારણમાં આપવામાં આવી નથી. સામાન્ય રીતે અધિવાસ એટલે એવું કાયમી ઘર કે સ્થળ જયાં વ્યક્તિ અચોક્કસ મુદત (એટલે કે કાયમ માટે) રહેવાનો ઈરાદો સેવે છે. અધિવાસના બે પ્રકારો છે.

1. મૂળ અધિવાસ (Original domicile) અને 
2. પસંદગીનો આધિવાસ (Domicile of choice)

સ્થળાંતરથી ભારતમાં આવેલ વ્યક્તિઓનું નાગરિકત્વ

અનુચ્છેદ 6 હેઠળ પાકિસ્તાનથી ભારતમાં સ્થળાંતર કરીને આવેલ વ્યક્તિઓનાં નાગરિકત્વ વિશે જોગવાઈ કરાયેલ છે. આવી વ્યક્તિઓને બે વર્ગમાં વહેંચવામાં આવેલ છે. એક તો જેમણે તા. 19 જુલાઈ, 1948 અગાઉ ભારતમાં સ્થળાંતર કરેલ હોય અને બીજો વર્ગ એવો છે કે જેમણે 19 જુલાઈ, 1948 ના રોજ અથવા ત્યારબાદ સ્થળાંતર કરેલ હોય. હવે પાકિસ્તાનમાં સમાવિષ્ટ પ્રદેશમાંથી ભારતના પ્રદેશમાં જે કોઈ વ્યક્તિએ સ્થળાંતર(migreation) કરેલ હોય, અને જો

• તે અથવા તેના માતાપિતામાંથી કોઈ એકનો અથવા તેના દાદા-દાદીમાંથી કોઈ એકનો જન્મ ગવર્નમેન્ટ ઑફ ઇન્ડિયા એક્ટ, 1935માં વ્યાખ્યા અપાયા પ્રમાણેના ભારતમાં થયો હોય, અને
• આવી વ્યક્તિએ જો 19 જુલાઈ, 1948 પહેલાં સ્થળાંતર કરેલ હોય, અને તેવા પ્રસંગે તે સ્થળાંતરની તારીખથી સામાન્ય રીતે ભારતીય પ્રદેશમાં નિવાસ કરતી હોય, અથવા
• જયારે આવી વ્યક્તિએ 19 જુલાાઈ, 1948ના રોજ અથવા ત્યારબાદ સ્થળાંતર કરેલ હોય, તો ડોમિનિયન ઑફ ઇન્ડિયાની સરકારે નિયત કરેલ નમૂનામાં અને તે રીતે સરકારે આ હેતુ માટે નિયુક્ત કરેલ અધિકારીને આ બંધારણના પ્રારંભ અગાઉ તે માટે આપેલ અરજી પરથી તે અધિકારીએ જેની નોંધણી ભારતના નાગરિક તરીકે કરેલી હોય, તેને બંધારણના પ્રારંભે ભારતનો નાગરિક ગણવામાં આવશે.

પરંતુ જોગવાઈ એવી કરવામાં આવે છે કે કોઈપણ વ્યક્તિએ અરજી કર્યાની તારીખથી તરત અગાઉના ઓછામાં ઓછા 6 માસ સુધી ભારતના પ્રદેશમાં નિવાસ ન કરેલ હોય, તો તેની ભારતના નાગરિક તરીકે નોંધણી કરવામાં આવશે નહીં.

અનુચ્છેદ 7 ભારતમાંથી પાકિસ્તાન સ્થળાંતર કરી ગયેલ વ્યક્તિઓનાં નાગરિકત્વ અને જોગવાઈ કરાવેલ છે. અનુચ્છેદ 7 ઠરાવે છે કે અનુચ્છેદ 5 અને અનુચ્છેદ 6 માં ગમે  તે જોગવાઈ હોવા  છતાં, જેણે 1 માર્ચ 1947 પછી ભારતના પ્રદેશમાંથી હવે પાકિસ્તાનમાં સમાવિષ્ટ પ્રદેશમાં સ્થળાંતર કરેલ હોય, તો તે ભારતનો નાગરિક ગણાસે નહી. અનુચ્છેદ 8 મૂળ ભારતની પરંતુ ભારત બહાર રહેતી વ્યક્તિઓનાં નાગરિકત્વ વિશે જોગવાઈ કરે છે. અનુચ્છેદ 8 ઠરાવે છે કે અનુચ્છેદ 5 માં ગમે તે જોગવાઈ હોવા છતાં, જેનો પોતાનો અથવા તેના માતાપિતામાંથી કોઈ એકનો અથવા જેના દાદા-દાદીમાંથી કોઈ એકનો ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઈંનિયો એક્ટ, 1935માં વ્યાખ્યા કર્યા મુજબના ભારતમાં જેનો જન્મ થયો હોય અને જે સામાન્ય રીતે આ વ્યાખ્યા મુજબના ભારત બહારના કોઈ દેશમાં નિવાસ કરતી હોય, તે વ્યક્તિ પોતે જયાં નિવાસ કરતી હોય, તે દેશના રાજનીતિક અથવા વાણિજિયક પ્રતિનિધિને આ બંધારણના પ્રારંભ પૂર્વે કે બાદ ડોમિનિયમ ઓફ ઈન્ડીયા કે ભારત સરકારે નિયત કરેલ નમૂનામાં અને તે રીતે તે હેતુ માટે તેણે કરેલ અરજી પરથી અથવા રાજનીતિક કે વાણિજિયક પ્રતિનિધિએ ભારતના નાગરિક તરીકે નોંધણી કરેલ હોય, તો તેને ભારતના નાગરિક ગણવામાં આવશે.

આપણી સંસદે નાગરિકત્વ પારો, 1955 ઘડેલ છે. આ કાયદા અનુસાર ભારતીય નાગરિકત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટે પાંચ રીતો દર્શાવવામાં આવેલ છે. એટલે કે નાગરિકતા (એ) જન્મથી, (બી) વંશાનુક્રમથી, (સી) નોંધણીથી (ડી) દેશીયકરણથી (ઈ) પ્રદેશનો સમાવેશ થવાથી.

You Like May Also - અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

જન્મથી નાગરિકતા : 

26 જાન્યુ. 1950ના રોજ અથવા તે પછી ભારતમાં જન્મેલ દરેક વ્યક્તિ જન્મથી ભારતની નાગરિક ગણાય છે, પરંતુ, તેના જન્મ સમયે જો તેના પિતા કાનૂની પ્રક્રિયાથી મુક્તિઓ (exemptions) ધરાવતો હોય, અને તે ભારતનો નાગરિક ન હોય અથવા તેનો પિતા વિદેશમાં રહેતો શત્રુ હોય અને એવા સ્થળે જન્મ થયો હોય કે જે તે સમયે શત્રુના કબજામાં હોય, તો તેને ભારતનો નાગરિક ગણવામાં આવશે નહીં.

વંશાનુક્રમથી નાગરિકતા: 

જે વ્યક્તિ 26 જાન્યુ. ના રોજ અથવા ત્યારબાદ ભારતની બહાર જન્મી હોય અને તેનો પિતા જન્મ સમયે ભારતીય નાગરિક હોય તો તે તેના જન્મ સમયે ભારતની નાગરિક બનશે. પરંતુ જો આવી વ્યક્તિનો પિતા ફક્ત વંશાનુક્રમ દ્વારા ભારતનો નાગરિક હોય, તો તે વ્યક્તિ ઉપર મુજબ જન્મ દ્વારા ભારતની નાગરિક ગણાશે નહીં, સિવાય કે તેનો જન્મથી અથવા આ કાયદાના પ્રારંભથી એક વર્ષની મુદતમાં અથવા કેન્દ્ર સરકારની પરવાનગીથી તેના જન્મની ભારતીય દૂતાવાસમાં નોંધણી કરવામાં આવી હોય, અથવા સિવાય કે તેનો પિતા જન્મ સમયે ભારત સરકારની નોકરીમાં હોય, અવિભક્ત ભારત બહાર જન્મેલી કોઈ વ્યક્તિ કે જે બંધારણની શરૂઆતમાં ભારતની નાગરિક હોય અથવા માનવામાં આવતી હોય, તો તેને ફક્ત વંશાનુક્રમ દ્વારા ભારતની નાગરિક ગણવામાં આવશે.

નોંધણીથી નાગરિકતા: 

નીચેની વ્યક્તિઓ નોંધણીથી નાગરિક બની શકે :

• જે વ્યક્તિ મૂળ ભારતીય હોય, સામાન્ય રીતે ભારતની રહેવાસી હોય અને નોંધણી માટેની અરજી કરતા પહેલા તરતના છ મહિનાથી ભારતમાં રહેતી હોય.
• જે વ્યક્તિ મૂળ ભારતીય હોય અને તે અવિભક્ત ભારત બહાર કોઈ દેશમાં અથવા સ્થળે રહેતી હોય,
• ભારતીય નાગરિકનાં સગીર બાળકો,
• પુખ્ત વયની સમર્થ વ્યક્તિ, કે જે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ દેશની નાગરિક હોય. જે વ્યક્તિનું ભારતીય નાગરિકત્વ રદ કરાયેલ હોય અથવા જેની નાગરિકતાનો અંત લાવવામાં આવેલ હોય તેની કેન્દ્ર સરકારના હુકમ સિવાય નોંધણી કરી શકાશે નહીં.

You Like May Also - અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

દેશીયકરણથી નાગરિકતા : 

• પુખ્તવયની સમર્થ વ્યક્તિ દેશીયકરણથી નાગરિકત્વ માટે અરજી કરી શકે. તે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ દેશની હોવી જોઈએ. તદ્ઉપરાંત તેણે નીચે દર્શાવેલ શરતો પૂરી કરવી જોઈએ.
• તે એવા દેશની નાગરિક ન હોવી જોઈએ કે જ્યાં તે દેશના કાયદા કે રિવાજ દ્વારા ભારતના નાગરિકોને તે દેશના નાગરિક બનતા અટકાવવામાં આવતા હોય.
• તેણે તેના અંગાઉના દેશની નાગરિકતાનો ત્યાગ કરેલ હોવો જોઈએ અને ત્યાંની મધ્યસ્થ સરકારને જાણ કરેલ હોવી જોઈએ.
• અરજીની તારીખથી તરત અગાઉના બાર માસથી તે ભારતમાં રહેલી હોવી જોઈએ અથવા ભારત સરકારની નોકરીમાં હોવી જોઈએ.
• ઉપયુક્ત બાર માસના સમયથી તરત અગાઉના સાત વર્ષના સમગ્ર સમય દરમ્યાન તે ભારતમાં રહી હોવી જોઈએ અથવા ભારત સરકારની નોકરીમાં હોવી જોઈએ અથવા અંશત: એક અગર બીજી રીતે ઍકદર ચાર માસના સમયથી રહી હોવી જોઈએ.
• તે સારા ચારિત્ર્યની હોવી જોઈએ.
• બંધારણના 8મા પરિશિષ્ટમાં નિર્દિષ્ટ કરાવેલ કોઈ ભાષાનું પૂરતું જ્ઞાન હોવું જોઈએ, અને
• તેનો ભારતમાં રહેવાનો અથવા સરકારી નોકરીમાં દાખલ થવાનો અગર ચાલુ રહેવાનો અથવા ભારત જેનું સભ્ય હોય તે આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાને સેવા આપવાનો અથવા ભારતમાં સ્થાપિત કોઈ સંસ્થા, કંપની અગર વ્યક્તિઓના સમૂહ હેઠળ નોકરી કરવાનો ઈરાદો હોવો જોઈએ.
• જો કદાચ કોઈ વ્યક્તિ ઉપર જણાવેલ તમામ કે કોઈ શરતનું પાલન કરી શકતી ન હોય અને કેન્દ્ર સરકારના મતે તેણે વિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન, કળા, સાહિત્ય, વિશ્વશાંતિ અથવા સામાન્ય રીતે માનવ પ્રગતિ માટે ગણનાપાત્ર સેવાઓ આપી છે, તો તે દેશીયકરણ દ્વારા નાગરિકત્વ પ્રાપ્ત કરી શકે.
• પ્રદેશનો સમાવેશ થવાથી: જો કોઈ પ્રદેશ ભારતનો ભાગ બને, તો તે કારણે કોણ ભારતના નાગરિકો બનશે તે અંગે કેન્દ્ર સરકાર જાહેરાત કરી શકે.

નાગરિકતાની સમાપ્તિ

નાગરિકત્વ ધારો, 1955, ક.9 મુજબ, જો કોઈ વ્યક્તિ સ્વેચ્છાએ બીજા દેશનું નાગરિકત્વ પ્રાપ્ત કરે, તો તે ભારતની નાગરિક મટી જાય છે. એટલે કે તેના ભારતીય નાગરિકત્વનો અંત આવે છે. અનુચ્છેદ 9માં પણ જણાવાયેલ છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ સ્વેચ્છાથી વિદેશી રાજ્યનું નાગરિકત્વ પ્રાપ્ત કરે, તો અનુચ્છેદ 5 અન્વયે તે ભારતના નાગરિક રહેશે નહીં અથવા અનુચ્છેદ 8 અનુસાર ભારતનો નાગરિક ગણાશે નહીં.

વિશેષમાં, નાગરિકત્વ ધારો, 1955, ક.10 અનુસાર, તેમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ કોઈ કારણસર, કેન્દ્ર સરકાર, યોગ્ય તપાસ કર્યા બાદ કોઈ વ્યક્તિની ભારતીય નાગરિકતા રદ કરી શકે છે.

You Like May Also - અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

 Law   Sahitya 

અમે ભારતના લોકો ભારતને સાર્વભૌમ, સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક, લોકશાહી, પ્રજાસત્તાક બનાવવાનું અને દેશના તમામ નાગરિકોને સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય ન્યાય, વિચાર, અભિવ્યક્તિ, માન્યતા, ધર્મ અને ઉપાસનાની સ્વતંત્રતા, તક અને દરજ્જાની સમાનતા નિર્ધારિત કરવાનો તેમજ તેઓમાં વ્યક્તિનું ગૌરવ તેમજ દેશ પ્રત્યેની એકતા અને અખંડિતતાને ખાતરી આપતી બંધુતા વિકસાવવાનો દ્રઢતાપૂર્વક નિર્ણય કરીને તારીખ 29મી નવેમ્બર, 1949ના રોજ આ બંધારણ સભામાં આ બંધારણ અપનાવીને અમે અમારી જાતને સમર્પિત કરીએ છીએ.

ભારતીય બંધારણનું આમુખ 

આમુખનું મહત્ત્વ

જયારે કોઈ કાયદાની કલમો અથવા વિગતોમાં કોઈ અસ્પષ્ટતા કે વિસંવાદિતા જણાય, અથવા કાયદા પાછળનો હેતુ સ્પષ્ટ થતો ન હોય, ત્યારે કાયદાનું આમુખ તે કાયદો સમજવા મદદરૂપ બને છે. આમ, બંધારણનું આમુખ બંધારણ ઘડવૈયાનું માનસ સમજાવા માટેની ચાવી છે, પરંતુ બંધારણની સ્પષ્ટ જોગવાઈઓ વિરુદ્ધ તેનું અર્થઘટન કરી શકાય નહીં. બંધારણનું અર્થઘટન આમુખમાં વ્યક્ત કરાયેલ ઉદાત્ત દૃષ્ટિ અને આદર્શોના સંદર્ભમાં જ થવું જોઈએ. પરંતુ, કોઈ અસ્પષ્ટતા ન હોય કે તેનો હેતુ સ્પષ્ટ થતો હોય, ત્યારે આમુખની મદદ લેવાનું જરૂરી નથી. બેરૂબારી યુનિયનના કેસમાં ઠરાવાયું છે કે આમુખ બંધારણનો ભાગ નથી, પરંતુ પાછળથી કેશવાનંદ ભારતીના કેસમાં ઠરાવાયેલ કે આમુખ બંધારણનો ભાગ છે. આ રીતે જોઈએ તો બંધારણની જોગવાઈઓ સમજવામાં આમુખ મહત્ત્વની ચાવી છે, કારણ કે આમુખને બંધારણના ભાગ તરીકે ગણવાથી આમુખનું મહત્ત્વ હવે બંધારણની અન્ય જોગવાઈઓ જેટલું જ સ્થાપિત થાય છે.

આમુખનું વિશ્લેષણ

ભારતીય બંધારણના આમુખમાં વ્યક્ત થયેલા અગત્યના શબ્દો વિશે આપણે વિગતે ચર્ચા કરીયે.

અમે ભારતના પ્રજાજનો' -

બંધારણ(આમુખ)ની શરૂઆત આ શબ્દોથી થાય છે. આપણું બંધારણ બંધારણસભાએ ઘડેલું છે. બંધારણની સ્વીકૃતિ, બંધારણ સભાએ કર્યા પછી તેને લોકમત દ્વારા મંજૂર કરાયેલ નથી. વળી, જે બંધારણ સભાએ બંધારણ ઘડ્યું છે તે બંધારણસભા આમ પ્રજાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી હતી તેવું પણ કહી શકાય તેમ નથી. “અમે ભારતના પ્રજાજની શબ્દનો અર્થ એ થાય છે કે આ બંધારણ કોઈ પરદેશી રાજયનાએ આપણા પર લાદેલ નથી, તેમજ બંધારલ રાજયોએ અથવા જુદા જુદા રાજયોના લોકોએ ઘડી કાઢયું નથી. આપણું બંધારણ આપણા દેશના જુદા જુદા રાજયોની જુદી જુદી પ્રજાએ સંયુક્ત રીતે ઘડી કાઢેલ છે. આ શબ્દોનો અર્થ એ થાય છે કે, ભારતના પ્રજાજનો આખરી સાર્વભૌમ સત્તા ધરાવે છે અને લોકોની સત્તાના પાયા પર જ તે રચાયેલું છે. બંધારણ લોકો દ્વારા પડાયેલ છે અને લોકોને અર્પણ કરાયેલ છે. એટલે કે બંધારણનો સ્ત્રોત ભારતના લોકો જ છે. ભારતના લોકો કોઈ બાહ્ય સત્તાને તાબેદાર નથી..

• સાર્વભોમ (Sovereign)

   કોઈપણ રાજય સાર્વભોમ ત્યારે ગણાય કે જયારે તેની અંદર કોઈ સર્વોચ્ચ અને અમર્યાદિત સત્તા હોય કે જેને અન્ય કોઈની સર્વોપરિતા સ્વીકાર્ય ન હોય. આમ, સાર્વભૌમત્વ એટલે રાજ્યની નિર્ણય લેવાની આખરી સત્તા.

સાર્વભૌમત્વના બે પ્રકાર છે : 
(1) બાહ્ય અને 
(2) આંતરિક

આંતરિક સાર્વભૌમત્વ એટલે રાજયાદેશનું પાલન કરાવવાની અને તેનો ભંગ થાય તો સજા કરવાની રાજયની સત્તા. આપણા બંધારણમાં સંપ અને રાજય વચ્ચે સત્તાની વહેંચણી કરાયેલી છે. તેમ છતાં ઓસ્ટ્રેલિયાના બંધારણની જેમ આપણે વિભાજિત સાર્વભૌમત્વનો સિદ્ધાંત સ્વીકારેલ નથી, કારણ કે આપણે ત્યાં બંધારણથી સામાન્ય સંજોગોમાં સંઘ અને રાજયો વચ્ચેના સત્તા-વિભાજનને સ્વીકારવામાં આવેલ છે. આમ છતાં, કેટલાંક સંજોગોમાં સંઘની સત્તા રાજ્ય સત્તા કરતાં સર્વોચ્ચ સ્થાને છે. ખાસ કરીને કટોકટીના સમયમાં અથવા રાષ્ટ્ર હિતની બાબતમાં રાજયો કરતાં સંઘનો અવાજ વિશેષ અસરકારક બને છે. આમુખમાં નિર્દિષ્ટ કરાયા પ્રમાણે પ્રજાસત્તાક ભારતનું સાર્વભૌમત્વ ભારતની પ્રજામાં સ્થાપિત થયેલું છે.

Read More - અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

• "સમાજવાદી" (Socialist)

ભારતીય સંસદે પસાર કરેલ 42મા બંધારણીય સુધારાથી "સમાજવાદી" શબ્દ નવો ઉમેરાયેલો છે. બંધારણની જોગવાઈઓનો અભ્યાસ કરતાં એમ જણાય છે કે આમુખમાં આવો સુધારો ન કરાયો હોત તો પશુ ભારતીય પ્રજાસત્તાક સમાજવાદી નીતિને અનુસરે છે. આમ છતાં, 26 વર્ષની બંધારણની કામગીરી જોતાં “સમાજવાદી" અને "બિનસાંપ્રદાયિક" શબ્દો ઉમેરીને તેના પર વિશેષ ભાર મૂકવાનું ભારતીય સંસદને યોગ્ય જણાયું છે. "સમાજવાદી" શબ્દનો ખ્યાલ ઘણો વિશાળ છે અને તેથી આ સુધારા પરની ચર્ચા વખતે ઘણા સંસદસભ્યોએ તેવું સૂચન કર્યું હતું કે આપણે કયા પ્રકારનો સમાજવાદ અપનાવવા માંગીએ છીએ તે આમુખમાં સ્પ્ત કરવું જોઈએ. 

• બિનસાંપ્રદયિક્તા(Secularism)

તાજેતરમાં પ્રગટ થયેલ એક ચુકાદામાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે કે બંધારણના આમુખમાં “સમાજવાદી" અને “બિનસાંપ્રદાયિકત " શબ્દો 42મા બંધારણીય સુધારાથી નવા ઉમેરાયેલા હોવા છતાં બિનસાંપ્રદાયિકતાનો ખ્યાલ આપણી બંધારણીય વિચારસરણી (Constitutional Philosophy) સાથે વણાઈ ગયેલ છે. બંધારણમાં તેની ક્યાંય વ્યાખ્યા અપાયેલ નથી. તેનું કારણ એ હોઈ શકે કે આ કોઈ ચુસ્ત ખ્યાલ નથી. આ સુધારાથી જે ગર્ભિત હતું તે સ્પષ્ટ કરાયું છે.
બંધારણના આમુખ તેમજ અનુચ્છેદો 14, 15, 16, 25, 26, 29, 30, 44, 51- એ ની સંયુક્ત અસર એ છે કે આપણો દેશ ધાર્મિક રાજ્ય બની શકે નહિ. તેમજ રાજ્ય કોઈ ધર્મની તરફેણ કરી શકે નહિ. રાજય તરફથી દરેક ધર્મ સાથે સરખો વ્યવહાર થવો જોઈએ. રાજયની કોઈ બિનસાંપ્રદાયિક પ્રવૃત્તિ સાથે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ જોડી શકાય નહિ. બીનસાંપ્રદાયિક પ્રવૃત્તિઓમાં ધર્મની પ્રવેશ પ્રતિબંધિત છે.
બધારણના આમુંખથી જાહેર કરાયું છે તેમ આપણે બિનમાંપ્રદાયિક રાષ્ટ્ર છીએ. બિનસાંપ્રદાયિકતાનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે.

1. રાજ્યને પોતાનો કોઈ ધર્મ નથી,

1. રાજ્ય ધર્મની બાબતમાં દખલ કરશે નહિં,

1.  કોઈપણ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિને રાજય કોઈપણ રીતે ટેકો આપી શકે નહિ.

પાકિસ્તાન જેમ ઇસ્લામીક દેશ છે, નેપાળ વર્ષો અગાઉ હિંદુ રાજ્ય હતું. તે રીતે આપણા રાજ્યને કોઈ ધર્મ નથી રાજ્ય કોઈ ધર્મને વરેલું નથી. રાજ્ય કોઈ ધર્મનું ફરજિયાતપણે પાલન કરાવી શકે નહિ, કારણ કે ભારત બિનસાંપ્રદાયિક છે.
બિનસાંપ્રદાયિકતા બંધારણનું મૂળભૂત તત્વ છે. બંધારણથી તમામ વ્યક્તિઓને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય છે, પરંતુ રાજ્યને કોઈ વ્યક્તિની ધાર્મિક માન્યતા સાથે નિસ્બત નથી. રાજ્યની બાબતમાં ધર્મને ક્યાંય સ્થાન નથી. કોઈપણ રાજકીય પક્ષ ધાર્મિક પણ બની શકે નહિ. આનો અર્થ એવો નથી કે રાજ્ય ધાર્મિક બાબતોમાં કોઈ પગલાં ન લઈ શકે, મંદિરો, મસ્જિદોની બિનસાંપ્રદાયિક પ્રવૃત્તિઓનું નિયમન કરતો કાયદો સંસદ પડી શકે છે. અનુચ્છેદ 44ના અર્થમાં સમાન દીવાની કાયદો ઘડવાનો પણ સંસદને આદેશ છે.
સર્વોચ્ચ અદાલતે તાજેતરમાં એમ.ટી.એ. પાઈ ફાઉન્ડેશન વિ. સ્ટેટ ઑફ કર્ણાટકના કેસમાં બિનસાંપ્રદાયિકતા વિશે સમજાવતાં જણાવેલ છે કે બંધારણમાં લોકો વચ્ચેની ભિન્નતાનો સ્વીકાર કરાયો છે, પરંતુ તેની સાથે તેમની વચ્ચે ગમે તેટલી ભિન્નતા હોવા છતાં, દરેકને સરખું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. કારણ કે, તો જ રાષ્ટ્ર બિનસાંપ્રદાયિક થઈ શકે. બિનસાંપ્રદાયિકતાનું મૂળ તત્ત્વ જ એ છે કે વિવિધ ભાષાઓ અને માન્યતાઓ ધરાવતાં ભિન્ન-ભિન્ન લોકોને માન્યતા અને તેમને એકસરખું મહત્ત્વ આપવું કે જેથી ભારત અખંડિત થઈ શકે.
સર્વોચ્ચ અદાલતે બાલ પાટિલ વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયાના કેસમાં ઠરાવેલ છે કે બિનસાંપ્રદાયિક રાજયને કોઈ ધર્મ હોતો નથી. રાજય દરેક ધર્મ સાથે સમાન વલણ પ્રદર્શિત કરે છે અને વ્યક્તિઓના ધર્મ, પૂજાના અધિકારમાં રાજ્ય કોઈ દખલગીરી કરશે નહિ.

• 42 મા બંધારણીય સુધારાથી ઉમેરાયેલ શબ્દો

42 મા બંધારણીય સુધારા, 1976થી આમુખમાં "સમાજવાદી", "બિનસાંપ્રદાયિકતા” તેમજ “એકતા” શબ્દો ઉમેરાયા છે. પ્રથમ બે શબ્દો વિશે ઉપર સમજૂતી અપાયેલ છે. ત્રીજા શબ્દ "એકતા" (integrity) વિશે જોઈએ. એકતા
દેશમાં અલગતાવાદી બળો અને વલણો પર પૂર્ણવિરામ મૂકવા માટે આ શબ્દ ઉમેરાયો છે. આ શબ્દ ભારતના લોકોને દેશનો દરેક ભાગ પોતાનો જ સમજવાનું સૂચવે છે. જો કે ભારતનું બંધારણ સમવાયી છે અને તેમાં દેશની એકતાનો ખ્યાલ સમાયેલો છે. અનુચ્છેદ 1માં જણાવાયેલ છે કે, “ભારત રાજ્યોનો સંઘ રહેશે.” કોઈ રાજ્યને ભારત સંઘથી છૂટા પડવાની સત્તા નથી.
ઉપરાંત અનુચ્છેદ 19(2) હેઠળ ભારતની એકતા અને સાર્વભૌમત્વનાં હિતમાં વાણી અને અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય પર નિયંત્રણ મૂકવા રાજ્યને સત્તા અપાયેલ છે. આમ, એકતા જાળવવા બંધારણમાં પૂરતા પ્રયત્ન કરવામાં આવેલ છે.

• લોકશાહી(Democratic)

આપણા બંધારણના આમુખમાં “પ્રજાસત્તાક” શબ્દ આગળ "લોકશાહી" શબ્દ પ્રયોજવામાં આવ્યો છે. આનો અર્થ એ થયો કે આપણું પ્રજાસત્તાક રાજ્ય લોકશાહી પ્રકારનું રહેશે. પરંતુ, બંધારણના આમુખની ભાવના અને બંધારણની જોગવાઈઓનો અભ્યાસ કરતા એમ જણાય છે કે આમુખમાં પ્રયોજાયેલ લોકશાહી શબ્દ ફક્ત સરકારનું સ્વરૂપ સૂચવતો નથી, પરંતુ આપણા દેશમાં સમાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય જે વ્યવસ્થામાં હોય તેવી લોકશાતી રાજ્ય વ્યવસ્થાનું તે સૂચન કરે છે. એટલે કે, આપણા દેશની રાજકીય, આર્થિક કે સામાજિક બાબતમાં પુખ્ત વયના લોકોને ભાગ લેવાનો અપિકાર રહેશે.

ભારતમાં પરોક્ષ લોકશાહી છે. લોકો (સંસદ-વિધાનસભામાં) પોતાના પ્રતિનિધિઓને ચૂંટે છે. આ પ્રતિનિધિઓ સાચી સત્તા ધરાવે છે. સ્વીટ્ઝર્લૅન્ડ પ્રત્યક્ષ લોકશાહી છે, કારણ કે ત્યાંના લોકો જ સત્તા ધરાવે છે.

• પ્રજાસત્તાક(Republic)

"પ્રજાસત્તાક” એટલે એવી રાજ્ય વ્યવસ્થા કે જેમાં રાજ્ય-વ્યવસ્થાની આખરી સત્તા લોકોમાં સ્થાપિત થયેલી હોય છે. આ પ્રકારની વ્યવસ્થામાં લોકો મુક્ત નાગરિકો હોય છે. “પ્રજાસત્તાક સરકાર” એટલે લોકો પાસેથી પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે સત્તા પ્રાપ્ત કરનાર સરકાર. તેના સંકુચિત અર્થમાં “પ્રજાસત્તાક” શબ્દ "રાજાશાહી" શબ્દના વિરૂદ્ધ શબ્દ તરીકે પણ પ્રયોજવામાં આવે છે. આપણી રાજયવ્યવસ્થામાં આપણે પ્રજાસત્તાક લોકશાહી સ્વીકારેલ એટલે કે આપણે ત્યાં રાજ્ય વ્યવસ્થા વિશિષ્ટ હકો ધરાવતા કોઈ વર્ગના હાથમાં નથી. પરંતુ રાજયતંત્રના તમામ હોદાઓ ધર્મ, જાતિ કે સ્ત્રી-પુરૂષના કોઈપણ ભેદભાવ વગર કોઈને પણ માટે ખુલ્લા રહે છે. આપણે ત્યાં પરોક્ષ લોકશાહી પ્રજાસત્તાક છે. કારણ કે રાજય વહીવટ લોકોના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા ચાલે છે. પરંતુ, આખરી સત્તા તો પ્રજાજનોના હાથમાં જ છે. તેથી આપણું 'રાજ્ય લોકશાહી પ્રજાસત્તાક છે.

• બંધુત્વ(Fraternity)

આપણાં દેશમાં અસંખ્ય જાતિઓ વસે છે. અનેક ભાષાઓ અને બોલીઓ બોલાય છે તેમજ આપણે ત્યાં અનેક ધર્મો અને સંપ્રદાયો છે. આવા ભિન્ન લોકો વચ્ચે બંધુત્વની ભાવના વગર અખંડિતતા સ્થાપી શકાય નહિ. યુનોના ડિકલેરેશન ઓફ હ્યુમન રાઈટ્સમાં પણ બંધુત્વની ભાવનાને સ્વીકૃતિ આપવામાં આવી છે.
ભારત વિવિધ ધર્મો, ભાષાઓ અને સંસ્કૃતિઓનો બનેલ દેશ છે. તેથી બંધુત્વ(કે ભાઈચારા)ની ભાવના વિકસાવવાની ખાસ જરૂર છે. માનવ અધિકારોની વૈશ્વિક ધોષણાના અનુચ્છેદ 1માં પણ બંધુત્વની ભાવના વિકસાવવાની જરૂરતનો સ્વીકાર કરાયો છે.

• ન્યાય(Justice)

આપણા બંધારણના આમુખમાં દરેકને માટે સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય સિદ્ધ કરવાનો સંકલ્પ કરવામાં આવ્યો છે. તેથી જ આપણા બંધારણમાં જાતિ, જ્ઞાતિ, ધર્મ કે લિંગના કારણસર ભેદભાવ કરવાની રાજ્યને મનાઈ ફરમાવવામાં આવી છે અને દરેકને માટે સમાન તક અને દરજ્જાની જોગવાઈ કરાય છે. તેમજ બંધારણના અનુચ્છેદ 16(2) અને 16(4) થી પછાત વર્ગના લોકોના હિતના રક્ષણાર્થે ખાસ જોગવાઈ કરવામાં આવી છે તેમજ અનુચ્છેદ 46 માં અન્ય નબળા લોકોના હિતોના રક્ષણ માટે રાજયને પ્રયત્ન કરવા જણાવવામાં આવેલ છે.

આમુખની આ જોગવાઈ ઉપરાંત અનુચ્છેદ 38 માં પણ સામાજિક ન્યાય સિદ્ધ કરવા માટે રાજ્યને પ્રયત્ન કરવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો છે. અનુચ્છેદ 42, અનુચ્છેદ 45, અનુચ્છેદ 23 હેઠળની જોગવાઈઓ દરેક પ્રકારના વર્ગ માટે ન્યાય પ્રાપ્ત કરવાની વાતને સમર્થન આપતી જોગવાઈઓ છે.

સામાજિક, આર્થિક કે રાજકીય ન્યાય સિદ્ધ કરવાની મુખ્ય જોગવાઈઓ માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં સમાવિષ્ટ થયેલી છે. આપણું રાજય કલ્યાણ રાજ્ય છે અને ઉદ્યોગોના કામદારો માટે સમાન વેતન, નિર્વાહ વેતન તેમજ યોગ્ય જીવન ધોરણ માટે અનેક કાયદાઓ ઘડાયા છે. સંપત્તિ અને ઉત્પાદનોમાં સાધનોની જમાવટ અમુક જ હાથોમાં અટકાવવાની જોગવાઈ અનુચ્છેદ-૩૭માં આપવામાં આવી છે તેમજ રાજકીય ન્યાય પ્રાપ્ત કરવા માટે રાજકીય પ્રક્રિયાના દરેક વ્યક્તિ માટે સમાન તકની જોગવાઈ છે. પુખ્ય વયની દરેક વ્યક્તિ માટે મતાધિકાર અપાયેલ છે. અને અનુચછેદ 16 પ્રમાણે ધર્મ, જાતિ, લિંગ કે જન્મસ્થાનના મુદ્દા ઉપર કોઈપણ પ્રકારનો ભેદભાવ સરકારી નોકરીમાં રાખી શકાતો નથી.

• સમાનતા(Equality)

આમુખમાં દરેક નાગરિક માટે દરજજાની તકની સમાનતા સિદ્ધ કરવાનો સંકલ્પ વ્યક્ત કરવામાં આવ્યો છે. કાયદાનું સમાન રક્ષણ અને કાયદા સમક્ષ સમાનતા એ અનુચ્છેદ-14થી દરેક નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે. અનુચ્છેદ 15(2)થી સમાનતાના ધોરણે તમામ નાગરિકોને જાહેર સ્થળોનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે. અનુચ્છેદ 16થી રાજ્યના તાબાની તમામ નોકરીઓમાં દરેક વ્યક્તિને સમાન ગણાવામાં આવી છે. આપણી રાજય વ્યવસ્થામાં નાનામાં નાના માણસથી માંડીને છેક રાષ્ટ્રપતિ સુધીની દરેક વ્યક્તિ સમાન છે. ધર્મ, જાતિ, જ્ઞાતિ કે કિંગભેદના કારણસર રાજ્ય ભેદભાવ કરી શકે નહિ.

• સ્વાતંત્ર્ય (Liberty)

 રાજ્ય અંગેનો પુરાતન ખ્યાલ એવો હતો કે લોકોના જાનમાલનું રક્ષણ કરવાની જવાબદારી, આથી વિશેષ કોઈ જવાબદારી રાજયની હતી નહિ. પરંતુ વર્તમાન સમયે રાજ્ય એક કલ્યાણ રાજ્ય બન્યું છે અને દરેક વ્યક્તિના વિકાસ માટે એ પ્રયત્નશીલ રહે છે. વ્યક્તિના વિકાસ માટે તેને સ્વતંત્રતાઓની જરૂર પડે છે. આથી આપણા બંધારણમાં વિચાર, વાણી, અભિવ્યક્તિ, ધર્મ, શરીર, જીવન અંગેની અનેક સ્વતંત્રતાઓ મૂળભૂત હકોના સ્વરૂપે દરેક નાગરિકને આપવામાં આવેલ છે. આ સ્વાતંત્ર્યના અમલ માટે આપણાં દેશનું ન્યાયતંત્ર ખૂબ જ આગ્રહી છે.

 Law   Sahitya 

Read More - અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

બંધારણમાં સુધારો કરવાની સંસદની સત્તા

ભારતનું બંધારણ આંશિક જડ અને આંશિક સ્થિતિસ્થાપક છે તેથી બંધારણમાં સુધારો કરવાની પ્રક્રિયાના સંદર્ભમાં સંસદ બંધારણમાં સુધારો કરવાની સત્તા ધરાવે છે પણ પાયાના સિદ્ધાંતોમાં ફેરફાર કરી શકે નહીં. તેથી  અહીંયા આપણે સંસદ ની સતા અંગે કાયદાકીય જોગવાઈ Power of Parliament to amend the Constitution અંગે વિગતવાર ચર્ચા કરીયે.

બંધારણમાં સુધારો

બંધારણ સુધારવાની સત્તા અનુચ્છેદ 368થી સંસદને અપાયેલ છે. ઉપરાંત, બંધારણ સુધારવાની કાર્યવાહી પણ અનુચ્છેદ 368થી નિયત કરાયેલ છે. બંધારણમાં સુધારો કરવાની બાબતને 3 ભાગમાં વહેંચી શકાય.

1. સાદી બહુમતી

અનુચ્છેદ 4, અનુચ્છેદ 169 તેમજ અનુચ્છેદ 239 A માં સુધારો કરવા માટે સંસદમાં માત્ર સાદી બહુમતીની જરૂર પડે છે. એટલે કે માત્ર સાદી બહુમતીથી અનુચ્છેદ 4, અનુચ્છેદ 169 અને અનુચ્છેદ 239Aમાં સુધારો કરી શકાય છે. તે માટે અનુચ્છેદ 368માં નિયત કરાયેલ પ્રક્રિયા અનુસરવાની પણ જરૂર નથી.

2. 2/3 બહુમતી

અનુચકેદ 4, અનુચ્છેદ 169 અને અનુચ્છેદ 239A સિવાયની કોઈપણ બંધારણીય જોગવાઈ સુધારવા માટે અનુચ્છેદ 368માં નિયત કરાયેલ કાર્યવાહી અનુસરવી જ જોઈએ. એટલે કે આવી સુધારો દરેક ગૃહની કુલ સભ્ય સંખ્યાની બહુમતીથી તેમજ ગૃહના હાજર રહી મતદાન કરતા સભ્યોની 2/3 બહુમતીથી પસાર કરાયેલ હોવો જોઈએ. આમ થાય, તો જ બંધારણમાં સુધારો થયેલ ગણાય. બીજા શબ્દોમાં અનુચ્છેદ 4, અનુચ્છેદ 169 તેમજ અનુચ્છેદ 239A માં સુધારો કરવા માટે 2/3 બહુમતીની જરૂર નથી. બાકીની કોઈપણ બંધારણીય જોગવાઈમાં સુધારા માટે 2/3 બહુમતી જરૂરી છે.

3. ઓછામાં ઓછા અડધા રાજ્ય વિધાનમંડળો તરફથી અનુમોદન

આ ત્રીજા ભાગમાં અનુચ્છેદ 368(2) પ્રબંધક (Proviso) પ્રમાણે સુધારો કરવા માટે અડધા કરતાં ઓછા નહીં તેટલા રાજ્ય વિધાનમંડળોએ સુધારાને અનુમોદન (ratification) આપતો ઠરાવ પસાર કરેલ હોવો જોઈએ. નીચેની બાબતોમાં સુધારો કરવા માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ રાજ્ય વિધાનમંડળોનું અનુમોદન જરૂરી છે.

1. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી અને ચૂંટણી પદ્ધતિ,

2. સંઘની કારોબારી સત્તાનો વિસ્તાર,

3. રાજયની કારોબારી સત્તાનો વિસ્તાર,

4. સર્વોચ્ચ અદાલત અંગેની જોગવાઈઓ,

5. રાજયોની વડી અદાલતો અંગેની જોગવાઈઓ,

6. સંઘ પ્રદેશો માટેની વડી અદાલતો,

7. સંઘ અને રાજયો વચ્ચે વૈધાનિક સત્તાઓની વહેંચણી,

8. સંસદમાં રાજ્યોનું પ્રતિનિધિત્વ,

9. બંધારણનું 7મું પરિશિષ્ટ,

10.અનુચ્છેદ 368.

બંધારણ સુધારવાની સંસદની સત્તા પર કોઈ બંધન અથવા નિયંત્રણ છે ?

મૂળભૂત અધિકારોમાં સુધારો કરી શકાય કે કેમ તેવો પ્રશ્ન શંકરીપ્રસાદ વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયા કેસમાં ઉપસ્થિત થયો હતો. આ કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે. સંસદને મૂળભૂત અધિકારો સહિત બંધારણમાં સુધારો કરવાની સત્તા છે. સર્વોચ્ચ અદાલતના આ ચુકાદા બાદ બંધારણમાં કરાયેલ ચોથા અને સાતમા સુધારાઓ મૂળભૂત અધિકારો સંબંધમાં હતાં. સજજનસિંગ વિ. સ્ટેટ ઑફ રાજસ્થાન કેસમાં પણ શંકરીપ્રસાદ કેસનો મત સ્વીકારાયો હતો. ગોલકનાથ કેસમાં ઠરાવાયેલ કે સંસદને મૂળભૂત અધિકારો નિયંત્રિત કરવાની સત્તા નથી. કેશવાનંદ ભારથી કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતને અનુચ્છેદ 14, 19(1) (એફ), અનુચ્છેદ 25, 26 તેમજ અનુચ્છેદ 32 હેઠળ પોતાના મૂળભૂત અધિકારોના પાલન માટે અરજી કરવામાં આવી હતી. આ અરજીથી અરજદારે 1969ના કેરાલા જમીન સુધારણા અધિનિયમથી સુધારેલા 1964ના કેરાલા જમીન સુધારણા અધિનિયમ ગેરબંધારણીય તેમજ વ્યર્થ જાહેર કરવા અરજી કરી હતી. ગોલકનાથ કેસના નિર્ણયની યથાર્થતા ચકાસવાનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયેલ હોવાથી આ કેસમાં 13 ન્યાયાધીશોની બેંચ રચવામાં આવી હતી. 13 ન્યાયાધીશોના અલગ અલગ મંતવ્યો પ્રગટ કરતાં 11 ચુકાદાઓ તેમાં લખવામાં આવ્યા છે.

બહુમતી નિર્ણયનો સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે :

(એ) ગોલકનાથ કેસનો નિર્ણય રદ કરાયો.

(બી) 24મો બંધારણીય સુધારો કાયદેસર ઠરાવાયો.

(સી) 29મો સુધારો કાયદેસર કરાવાયો.

(ડી) “મૂળભૂત માળખા" (basic structure) નો સિદ્ધાંત સ્થાપિત કરાયો.

(6) આ કેસમાં ઠરાવાયું કે સંસદ મૂળભૂત અધિકારો સહિત બંધારણમાં ફેરફાર કરી શકે, પરંતુ મૂળભૂત માળખું (Basic structure) બદલી શકે નહીં.

મૂળભૂત માળખાનો સિદ્ધાંત (પાયાનો સિદ્ધાંત)

કેશવાનંદ કેસમાં મૂળભૂત માળખા (Basic structure) સિદ્ધાંત સ્થાપિત કરાયો છે. મૂળભૂત માળખાની વ્યાખ્યા આપવામાં માત્ર કેટલાક ઉદાહરણો આપવામાં આવ્યા છે. જેમ કે,

(એ). બંધારણની સર્વોપરિતા

(બી) ધર્મનિરપેક્ષતા

(સી) પ્રજાસત્તાક અને લોકશાહી સરકાર

(ડી) સત્તાવિભાજનનો સિદ્ધાંત

(ઈ) ભારતનું સાર્વભૌમત્વ

(એફ) રાષ્ટ્રની એકતા

(જી) કાયદાનું શાસન

(એચ) કલ્યાભ્ર રાજ્યનો આદર્શ

(આઈ) ન્યાયિક સમીક્ષા

મિનરવા મિલ્સ લિ. વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયા કેસમાં બંધારણના પાયાના માળખાનું સમર્થન કરાયું છે. આ કેસમાં બંધારણનો સુધારો 55માં પડકારાયો હતો. 55મા સુધારાથી અનુચ્છેદ 368માં ક્લોઝ (4) અને ક્લોઝ (5) ઉમેરવામાં આવેલ હતા. સર્વોચ્ચ અદાલતે આ સુધારો ગેરબંધારણીય જાહેર કરેલ, કારણ કે તેનાથી ન્યાયતંત્રની ન્યાયિક સમીક્ષા કરવાની સત્તા પર કાપ મૂકાતો હતો. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે સંસદને બંધારણના પાયાનાં માળખામાં ફેરફાર કરવાની સત્તા નથી. સંસદ બંધારણમાં સુધારો કરવાની પોતાની સત્તા હેઠળ બંધારણનું પાયાનું માળખું બદલી શકે નહીં. અનુચ્છેદ 368 ક્લોઝ (4) અને ક્લોઝ (5)થી ન્યાયિક સમીક્ષા બાકાત (exclude) કરાયેલ હતી. ન્યાયિક સમીક્ષા મૂળભૂત પાયાનો ભાગ છે; કારણ કે બંધારણમાં મૂળભૂત સિદ્ધાંત છે કે ગમે તેટલા ઉચ્ચ સત્તાધિકારી પોતાની જાતને બંધારણ હેઠળ એકમાત્ર ન્યાયાધીશ હોવાનો દાવો કરી શકે નહીં. બંધારણનું અર્થઘટન કરવાનું કામ ન્યાયતંત્રનું છે. આમ બંધારણના પાયાના માળખાને જાળવી રાખવાની બાબતનું સર્વોચ્ચ અદાલતે અનેક કેસોમાં સમર્થન કરેલ છે.

1. ગોલકનાથ વિ. સ્ટેટ ઑફ પંજાબ નો કેસ 

અરજદારો ગોલકનાથના પુત્ર, પુત્રી અને પૌત્રીઓ હતા. તેમની પાસેની 481 એકર જેટલી જમીન (Punjab Land Tenures Act, 1965 હેઠળ વધારાની હોવાનું ઠરાવાયેલ. અરજદારોએ એવી તકરાર લીધી કે ઉપર્યુક્ત કાયદો ગેરબંધારણીય છે; કારણ કે તેમને અનુચ્છેદ 14 અને અનુચ્છેદ 19(એફ) અને (જી)થી વંચિત કરે છે. વધુમાં તેમણે બંધારણના પ્રથમ, ચોથા અને સત્તરમા સુધારાને પણ ગેરબંધારણીય ઠરાવવાની માગણી કરી હતી. આ કેસના ચુકાદા પ્રમાણે બંધારણમાં સુધારો કરવા માટે સંસદને અનુચ્છેદ 368 હેઠળ સત્તા પ્રાપ્ત થતી નથી. અનુચ્છેદ 368 હેઠળ ફક્ત બંધારણનો સુધારો કરવાની પ્રક્રિયા નિયત કરેલ છે. બંધારણમાં સુધારો કરવાની સતા અનુચ્છેદ 245, 246, 248 અને પરિશિષ્ટ 7 યાદી 1 ક્રમાંક 97માંથી પ્રાપ્ત થાય છે.

   આ કેસમાં ઠરાવાયું કે બંધારણમાં સુધારો કરતો કાયદો અનુચ્છેદ 13(2)ના અર્થમાં કાયદો જ છે. અનુચ્છેદ 13(2)ના અર્થ મુજબ બંધારણીય કાયદો અને સામાન્ય કાયદો બંને એક જ અર્થમાં કાયદાઓ છે. તેથી બંધારણીય સુધારાથી મૂળભૂત અધિકારો નિયંત્રિત કરી શકાય નહીં. આથી બંધારણીય સુધારા કાયદો પણ ન્યાયિક પુનરાવલોકનને પાત્ર છે.

   શંકરીપ્રસાદ વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયાના કેસમાં બંધારણીય સુધારા 1, 4 અને 17મા સુધારાને કાયદેસર ઠરાવેલ હતા. ગોલકનાથ કેસમાં આ તમામ સુધારાઓ સર્વોચ્ચ અદાલતે ગેરબંધારણીય ઠરાવેલ છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે આ કેસમાં ભવિષ્યલક્ષી પ્રત્યાદેશનો સિદ્ધાંત (Doctrine of prospective overruling) સ્થાપિત કરેલ છે. એટલે કે ઉપર્યુક્ત સુધારાઓ હેઠળ ભૂતકાળમાં થયેલ કામગીરી ગેરકાયદેસર બનતી નથી. પરંતુ ભવિષ્યમાં તેની હેઠળ કાયદેસર કોઈ કામગીરી કરી શકાશે નહીં. સર્વોચ્ચ અદાલત પોતાના પૂર્વનિર્ણયો (precedents) માં ફેરફાર કરી શકે છે. જો સર્વોચ્ચ અદાલતને ખાતરી થાય કે પોતાનો કોઈ નિર્ણય ભૂલભરેલો હતો, તો સર્વોચ્ચ અદાલત પોતાનો પૂવનિર્ણય બદલી શકે છે અથવા તેમાં ફેરફાર કરી શકે છે.

2. માધવરાવ સિંધિયા વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા નો કેસ 

આ કેસ પ્રિવી પર્સ કેસ તરીકે જાણીતો છે. રાષ્ટ્રપતિએ તા. 6 સપ્ટે. 1970ના રોજ એક હુકમ પ્રગટ કરી અનુચ્છેદ 366 (22) હેઠળ રાજવીઓની માન્યતા રદ કરી હતી. પરિણામે રાજવીઓને મળતા સાલિયાણાં (Privy purses) તેમજ તેમના અંગત વિશેષાધિકારો બંધ થયા. રાષ્ટ્રપતિના આ હુકમથી નારાજ થઈ કેટલાક રાજવીઓએ રાષ્ટ્રપતિનો હુકમ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પડકાર્યો. તેમની દલીલ હતી કે તેનાથી તેમના અનુચ્છેદ 19 હેઠળ મિલકતના અધિકારનો ભંગ થતો હતો. તેમણે રાષ્ટ્રપતિનો હુકમ ગેરબંધારણીય ઠરાવવા રજૂઆત કરી હતી.

સર્વોચ્ચ અદાલતે પોતાના ચુકાદાથી રાષ્ટ્રપતિ હુકમ ગેરબંધારણીય ઠરાવેલ અને જણાવ્યું કે રાષ્ટ્રપતિ હુકમથી સાલિયાણાં અને વિશેષાધિકારો નાબૂદ કરી શકાય નહીં. સાલિયાણાંને મિલકતના મૂળભૂત અધિકાર તરીકે ઠરાવવામાં આવેલ હતો. વહીવટી હુકમથી તેને નાબૂદ કરી શકાય નહીં. સર્વોચ્ચ અદાલતના આ ચુકાદા બાદ બંધારણમાં 26મો સુધારો કરવામાં આવ્યો અને તેનાથી અનુચ્છેદ 291 અને અનુચ્છેદ 362 દૂર કરાયા અને અનુચ્છેદ 363A નવો દાખલ કરાયો. અનુચ્છેદ 363A થી સાલિયાણા અને રાજવીઓના વિશેષાધિકારો નાબૂદ કરાયા છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

રાજયમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન - કટોકટી અંગેની કાયદાની જોગવાઈઓ

રાજયમાં બંધારણીય તંત્ર નિષ્ફળ જવાના પ્રસંગને કારણે રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા રાષ્ટ્રીય કટોકટી લાદવામાં આવે છે આ વિષે કાયદા અનુસાર કટોકટી એટલે શું? રાષ્ટ્રીય કટોકટી મૂકવાનાં કારણો અને અસરો અને કટોકટી અંગેની કાયદાની જોગવાઈઓ તથા અનુચ્છેદ 352 હેઠળ રાષ્ટ્રપતિ શાસનની ઉદઘોષણા અને તેની કાર્યરીતિ અને આર્ટિકલ 356 હેઠળ રાજ્ય સરકારને ક્યારે દૂર કરી શકાય ? અને અનુચ્છેદ 356 હેઠળ રાજ્યમાં કટોકટીની જાહેરાત ક્યારે થઈ શકે? આ કટોકટીની જાહેરાત ક્યારે પાછી ખેંચી શકાય ?, રાજયમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન ક્યારે દાખલ કરી શકાય ? વગેરે વિષે વિગતવાર જાણીયે. 

કટોકટીના પ્રકારો

અનુચ્છેદ 352 થી 360માં ત્રણ પ્રકારની કટોકટી વિશે જોગવાઈ કરવામાં આવેલ છે :

• 1. યુદ્ધ, બાહ્ય આક્રમણ અથવા સશસ્ત્ર બળવાના પ્રસંગે કટોકટી,
• 2. રાજયમાં બંધારણીય તંત્ર નિષ્ફળ જવાના પ્રસંગે કટોકટી.
• 3. નાણાકીય કટોકટી.

હવે દરેક પ્રકાર વિશે વિગત જોઈએ.

1. યુદ્ધ, બાહ્ય આક્રમણ તથા સશસ્ત્ર બળવાના પ્રસંગે કટોકટી

આ સંબંધમાં અનુચ્છેદ 352માં જોગવાઈ કરાયેલ છે. અનુચ્છેદ 352 (1) હેઠળ પ્રગટ કરાયેલ જાહેરનામું એટલે યુદ્ધ, બાહ્ય આક્રમણ કે સશસ્ત્ર બળવાના પ્રસંગે પ્રગટ કરાયેલ જાહેરનામું. તેમાં ઉપર જણાવેલ અન્ય બે પ્રકારની કટોકટીનો સમાવેશ થતો નથી.

   44માં બંધારણીય સુધારાથી અનુચ્છેદ 352માં એમ જોગવાઈ કરાયેલ છે કે મંત્રીમંડળની લેખિત ભલામણના આધારે જ રાષ્ટ્રપતિ અનુચ્છેદ 352(1) હેઠળ જાહેરનામું પ્રગટ કરી શકે. અનુચ્છેદ 352(3)માં સ્પષ્ટ જણાવાયેલ છે. કે જો રાષ્ટ્રપતિને એમ ખાત્રી થાય કે યુદ્ધ બાહ્ય આક્રમણ કે સશસ્ત્ર બળવાનો તાત્કાલિક ભય છે અને તેનાથી ભારતની સલામતીને ખતરો છે, તો આવું યુદ્ધ, બાહ્ય આક્રમણ કે સશસ્ર બળવો થયા અગાઉ પણ રાષ્ટ્રપતિ કટોકટીનું જાહેરનામું પ્રગટ કરી શકે.

સમયમર્યાદા

કટોકટીનું જાહેરનામું સંસદના દરેક ગૃહ સમક્ષ રજૂ કરવાનું હોય છે. રજૂ કરાયેલ જાહેરનામાં સંબંધમાં સંસદનું ગૃહ નીચેનામાંથી કોઈપણ એક માત્ર પસંદ કરી શકે :

• (એ) ઠરાવ પસાર કરી કટોકટીનું જાહેરનામું માન્ય રાખી શકે, અથવા
• (બી) કોઈ પગલાં લેવાનું પસંદ ન કરે, અથવા
• (સી) કટોકટીનું જાહેરનામું નામંજૂર કરે.

જયારે સંસદના બંને ગૃહો કટોકટીના જાહેરનામાને મંજૂર કરતો ઠરાવ પસાર કરે ત્યારે આવા ઠરાવની તારીખથી કટોકટીનું જાહેરનામું 6 માસ સુધી અમલમાં રહે છે. ત્યારબાદ દરેક 6 માસે આ જ પ્રકારનો ઠરાવ પસાર કરીને સંસદ કટોકટીના જાહેરનામાની સમયમર્યાદા લંબાવી શકે છે. જો સંસદનું એક જ ગૃહ જાહેરનામાને મંજૂરી આપવાનો ઠરાવ પસાર કરે, તો એક માસ બાદ જાહેરનામાનો અમલ બંધ થાય છે. જો સંસદનું એકપણ ગૃહ કટોકટીના જાહેરનામા સંબંધમાં કોઈ કાર્યવાહી ન કરે, તો એક માસ બાદ જાહેરનામાનો અંત આવે છે. પરંતુ જો લોકસભા જાહેરનામું નામંજૂર કરે, તો રાષ્ટ્રપતિ તરત જ જાહેરનામું રદ કરશે.

કટોકટીના જાહેરનામાની અસરો

     કટોકટીના જાહેરનામાના અમલ દરમ્યાન સંઘની કારોબારી સત્તા, રાજ્યને તેની કારોબારી સત્તાનો ઉપયોગ કરવા બાબતમાં આદેશો આપવા સુધી વિસ્તરે છે. તે જ રીતે, આ સમયગાળા દરમ્યાન સંઘને, અનુચ્છેદ 250 પ્રમાણે રાજ્ય યાદીમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ વિષયો સંબંધમાં પણ કાયદા ઘડવાની સત્તા પ્રાપ્ત થાય છે. જો સંસદના બંને ગૃહોનું સત્ર ચાલુ ન હોય અને કટોકટીનું જાહેરનામું અમલમાં હોય, તો તે સમયગાળા દરમ્યાન રાષ્ટ્રપતિ રાજય યાદીમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ કોઈપણ વિષય સંબંધમાં વટહુકમ (Ordinance) પ્રગટ કરી શકે.

  કટોકટીનું જાહેરનામું અમલમાં હોય તે દરમ્યાન રાષ્ટ્રપતિ હુકમ કરીને અનુચ્છેદો 268 થી 279 માં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ નાણાકીય વ્યવસ્થામાં ફેરફાર કરી શકે છે. રાષ્ટ્રપતિ અનુચ્છેદ 358 હેઠળ અનુચ્છેદ 19નો અમલ પણ મોકુફ રાખી શકે છે. તદ્ઉપરાંત રાષ્ટ્રપતિ, કટોકટીના જાહેરનામાના અમલ દરમ્યાન અનુચ્છેદ 20 અને અનુચ્છેદ 21 સિવાયના મૂળભૂત અધિકારોનો અદાલત મારફત અમલ કરાવવાનો અધિકાર મોકૂફ રાખી શકે છે.

2. રાજ્યમાં બંધારણીય તંત્ર નિષ્ફળ જવાના પ્રસંગે કટોકટી

  અનુચ્છેદ 356 માં આ પ્રકારની કટોકટી વિશે જોગવાઈ કરાયેલ છે. આ અનુચ્છેદ હેઠળનું જાહેરનામું પ્રગટ કરતા અગાઉ રાષ્ટ્રપતિને, રાજયપાલના અહેવાલ પરથી અથવા અન્ય રીતે એમ ખાત્રી થવી જોઈએ કે તે રાજ્યમાં એવી પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થયેલ છે કે જેનાથી બંધારણની જોગવાઈઓ પ્રમાણે રાજ્યનું શાસન ચાલી શકે તેમ નથી. જ્યારે રાજકીય અસ્થિરતાના કારણે રાજયમાં સરકાર સ્થાયી બનતી ન હોય, ધારાસભા બહુમતી પક્ષના નેતાની વરણી થઈ શકતી ન હોય, તેવા પ્રસંગોમાં રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરી શકાય છે. કેન્દ્ર તરફથી રાજ્યને કોઈ આદેશ અપાયેલ હોય અને રાજ્ય તેનું પાલન કરવામાં નિષ્ફળ જાય ત્યારે પણ રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરી શકાય.

  એસ. આર. બોમ્બાઈ કેસમાં ઠરાવાયેલ છે કે અનુચ્છેદ 356 હેઠળનું જાહેરનામું ત્યારે પ્રગટ કરી શકાય કે જ્યારે પરિસ્થિતિ એવી ઉત્પન્ન થયેલી હોવી જોઈએ કે જેમાં બંધારણની જોગવાઈઓ અનુસાર શાસન ચાલી શકે તેમ ન હોય. તેનો અર્થ એમ નથી કે શાસન ચલાવવું અશક્ય છે. કયા સંજોગોમાં બંધારણ જોગવાઈઓ અનુસાર શાસન ચલાવવાનું શક્ય નથી તેની સંપૂર્ણ યાદી આપવાનું શક્ય નથી. પરંતુ -

• (એ) કાયદો અને વ્યવસ્થાની નિષ્ફળતા,
• (બી) રાજ્ય સરકારના વ્યવહારોમાં ભયંકર ગેરવ્યવસ્થા,
• (સી) ભ્રષ્ટાચાર અથવા સત્તાનો દુરુપયોગ,
• (ડી) રાષ્ટ્રીય એકતા અથવા સલામતીને ખતરો,

જેવા પ્રસંગોએ રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરી શકાય છે. આ કેસમાં ઠરાવાયું છે કે અનુચ્છેદ 356 હેઠળ જાહેરનામા પ્રગટ કરવા પાછળના કારણો અથવા સામગ્રીની અદાલત તપાસ કરી શકે છે. સુંદરલાલ પટવા વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયાના કેસમાં મધ્યપ્રદેશ વડી અદાલતે રાષ્ટ્રપતિનું અનુચ્છેદ 356 હેઠળનું જાહેરનામું ગેરબંધારણીય ઠરાવેલ. અનુચ્છેદ 356 હેઠળ રાષ્ટ્રપતિ શાસનનું જાહેરનામું પ્રગટ કરવાના સમયે ગૃહનું વિસર્જન કરવાનું ફરજિયાત નથી. ગૃહ મોકૂફ (Suspend) પણ રાખી શકાય છે. જો ગૃહનું વિસર્જન કરવામાં આવે, તો નવેસરથી ચૂંટણીઓ યોજવા કાર્યવાહી થવી જોઈએ. રામેશ્વર પ્રસાદ વિ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયાના કેસમાં બિહાર વિધાનસભા ભંગ કરી રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરવાના જાહેરનામાને ગેરબંધારણીય ઠરાવવામાં આવેલ. અત્યાર સુધીમાં પંજાબ, આંધ્ર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા, કેરાલા, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, રાજસ્થાન જેવા સંખ્યાબંધ રાજયોમાં એકંદરે કુલ 100થી વધુ વખત રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરાયાના પ્રસંગો બન્યા છે. સ્ટેટ ઑફ રાજસ્થાન વિ. યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયાના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે કે જ્યારે દુર્બુદ્ધિ (malafides) ના કારણસર જાહેરનામું પ્રગટ થયાનું પુરવાર થાય ત્યારે અદાલત તેમાં દરમ્યાનગીરી કરી શકે. 

3. નાણાકીય કટોકટી

આ સંબંધમાં અનુચ્છેદ 360 માં જોગવાઈ કરાયેલ છે. આ અનુચ્છેદ મુજબ, જયારે રાષ્ટ્રપતિને એમ ખાતરી થાય કે એવી પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થયેલ છે કે જેનાં કારણે ભારતની અથવા તેના પ્રદેશના કોઈ ભાગની નાણાકીય સ્થિરતા કે શાખ જોખમમાં છે, તો તેઓ જાહેરનામું પ્રગટ કરી નાણાકીય કટોકટી જાહેર કરી શકે. આ જાહેરનામું સંસદના દરેક ગૃહ સમક્ષ રજૂ કરવું જોઈએ. જો સંસદના બંને ગૃહો તરફથી આ જાહેરનામું મંજૂર કરાયેલ ન હોય, તો બે માસ પૂરા થયે, જાહેરનામાનો અમલ બંધ થાય છે.

નાણાકીય કટોકટીના જાહેરનામાનાં અમલ દરમ્યાન સંઘની કારોબારી સત્તા, નાણાકીય ઔચિત્યના ધોરણોનાં પાલન કરવા સંબંધમાં વિસ્તરી શકે. આ સમય દરમ્યાન રાજ્યના મુલ્કી નોકરોના પગાર-ભથ્થાઓમાં ઘટાડો કરી શકાય. સર્વોચ્ચ અદાલત તેમજ વડી અદાલતના ન્યાયાધીશોના પગાર ભથ્થાઓમાં પણ ઘટાડો કરી શકાય. આપણા દેશમાં હજુ સુધી નાણાકીય કટોકટી ક્યારેય જાહેર કરવામાં આવેલ નથી.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

કટોકટી દરમ્યાન મૂળભૂત અધિકારોની મોકૂફી કટોકટી દરમ્યાન અનુચ્છેદ 19ની જોગવાઈઓની મોકૂફી

અનુચ્છેદ 358 હેઠળ કટોકટી દરમ્યાન અનુચ્છેદ 19ની જોગવાઈઓ રાષ્ટ્રપતિ પોતાના હુકમથી મોકૂફ રાખી શકે છે. આપણે જોયું કે કટોકટી 3 પ્રકારની છે. અને નાણાકીય કટોકટી જાહેર કરવાનો આપણા દેશમાં ક્યારેય પ્રસંગ બન્યો નથી. જયારે યુદ્ધ, બાહ્ય આક્રમણ વિ. કારણસર કટોકટીનું જાહેરનામું અમલમાં હોય ત્યારે અનુચ્છેદ 19 સાથે અસંગત કોઈ કાયદો ઘડવામાં આવે અથવા કોઈ કારોબારી કાર્ય (Executive action) કરવામાં આવે ત્યારે તેની કાયદેસરતા સામે વાંધો લઈ શકાતો નથી. પરંતુ જે કાયદાથી અનુચ્છેદ 19નો ભંગ થતો હોય તેમાં એમ સ્પષ્ટ પ્રકારનું નિવેદન હોવું જોઈએ કે આ કાયદો કટોકટીની જોગવાઈના સંદર્ભમાં ઘડવામાં આવેલ છે. કટોકટી જાહેરનામા હેઠળના પ્રદેશના બહારના વિસ્તારોમાં આવા કાયદાનો અમલ થતો નથી. દા.ત., અનુચ્છેદ 352 હેઠળ માનો કે ફક્ત આસામ પ્રદેશ પૂરતી જ કટોકટી જાહેર કરવામાં આવેલ હોય અને આ કટોકટી દરમ્યાન સંસદે અનુચ્છેદ 19ની જોગવાઈનો ભંગ કરતો કોઈ કાયદો ઘડેલ હોય, તો આ કટોકટીના સમય દરમ્યાન તેની કાયદેસરતા સામે વાંધો લઈ શકાતો નથી. પરંતુ આવો કાયદો આસામ બહારના વિસ્તારોમાં લાગુ પડશે નહીં કે તેનો અમલ થશે નહીં, સિવાય કે બહારના વિસ્તારોમાં થતી પ્રવૃત્તિઓથી ભારત અથવા કોઈ ભાગની સલામતી જોખમમાં હોય, જ્યારે જાહેરનામાની અમલ બંધ થાય કે તરત જ આવો કાયદો કે કારોબારી કાર્ય, જેટલાં પ્રમાણમાં અનુચ્છેદ 19 હેઠળના અધિકારો સાથે અસંગત હોય તેટલા પ્રમાણમાં બિનઅમલી બને છે.

કટોકટી દરમ્યાન મૂળભૂત અધિકારોના અમલની મોકૂફી

અનુચ્છેદ 359 હેઠળ કટોકટીના જાહેરનામાના અમલ દરમ્યાન મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ inforcement of Pundamental Rights) મૌકૂક રાખી શકાય છે. રાષ્ટ્રપતિએ અનુચ્છેદ 359 હેઠળ આવો સ્પષ્ટ હુકમ કરેલ હોય, તો જ મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રહે છે. રાષ્ટ્રપતિના હુકમમાં, કયા મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રખાયેલ છે તે સ્પષ્ટ હોવુ જોઈએ. સર્વોચ્ચ અદાલતે એક કેસમાં ઠરાવેલ છે કે આનો અર્થ એવો થતો નથી કે મૂળભૂત અધિકારી મોકૂફ રહે છે. મૂળભૂત અધિકારોને કોઈ અસર થતી નથી. માત્ર રાષ્ટ્રપતિના હુકમમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રહે છે.

પરંતુ મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રાખવા પર એક મર્યાદા અથવા નિયંત્રણ મૂકાયેલ છે. અનુચ્છેદ 359માં સ્પષ્ટ જણાવાયેલ છે કે અનુચ્છેદ 20 અને અનુચ્છેદ 21 સિવાયના મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રાખી શકાય. આનો અર્થ એ થાય છે કે કોઈપણ સંજોગોમાં અનુચ્છેદ 20 અને અનુચ્છેદ 21ના મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રાખી શકાતો નથી. કોઈપણ પ્રકારની કટોકટીમાં આ નિયમ લાગુ પડે છે. આનો અર્થ એ થયો કે અનુચ્છેદ 20 અને અનુચચ્છેદ 21 હેઠળના અધિકારોના અમલ માટે કટોકટીના સમય દરમ્યાન પણ વડી અદાલત અથવા સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ દાદ માગી શકાય છે. એટલે કે કટોકટી સમય દરમ્યાન કોઈ વ્યક્તિને નિવારક અટકાયત (Preventive Detention) અથવા સંરક્ષણ ધારા હેઠળ અટકાયતમાં રખાયેલ હોય તો તેની મુક્તિ માટે બંદી પ્રત્યક્ષીકરન (Habeas Corpus) આજ્ઞાપત્ર (writ) મેળવી શકાય છે.

આમ છતાં આ અનુચ્છેદ થી સતબાહ્ય (Ultra vires) કારોબારી કાર્યને રક્ષણ મળતું નથી. માખણસિંગ વિ. સ્ટેટ ઑફ પંજાબ કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે કે રાષ્ટ્રપતિએ અનુચ્છેદ 359(1) હેઠળ કટોકટી સમય દરમ્યાન મૂળભૂત અધિકારોના અમલની મોકૂફી માટે હુકમ કરેલ હોય, તો પણ અટકાયત દુર્બુદ્ધિ (malafides) થયેલ હોવાના કારણસર બંદી પ્રત્યક્ષીકરણ દાદ માગી શકાય. રામ મનોહર લોહિયા વિ. સ્ટેટ ઓફ બિહારના કેસમાં પણ અરજદારની અટકાયત નિયમાનુસાર ન હોવાના કારણસર તેમની મુક્તિનો હુકમ કરાયો હતો.

એ.ડી.એમ. જબલપુર વિ. શિવકાંત શુક્લના કેસમાં શિવકાંત શુક્લની Maintenance of Internal Security Act હેઠળ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. તેમણે આ કાયદાની ક. 16A ની કાયદેસરતા પડકારી હતી. તેમની રજૂઆત એવી હતી કે સદર કલમથી રાજ્યની વડી અદાલતને અનુચ્છેદ 226 હેઠળ મંદી પ્રત્યક્ષીકરણ આજ્ઞાપત્ર ફરમાવતાં મનાઈ કરવામાં આવેલ હોવાથી ગેરકાયદેસર છે. ઉપરાંત અદાલત અટકાયતનાં કારણો પણ તપાસી શકતી ન હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે 4:1 ની બહુમતીથી ક. 16A બંધારણીય ઠરાવી હતી. આ કેસમાં ઠરાવાયેલ કે તે માત્ર પુરાવાનો નિયમ હતો કે અટકાયતી કે અદાલત અટકાયતનાં કારણોની માગણી કરી શકે નહીં. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે તેનાથી અનુચ્છેદ 226 હેઠળ વડી અદાલતની હકૂમતને કોઈ અસર થતી ન હતી. સરકાર કારણોની જાણ કરવા બંધાયેલ ન હતી અને તે કારણે અટકાયતનો હુકમ દુબુદ્ધિ (Malafides) થી થયેલ હોવાનું અનુમાન કરી શકાય નહીં. સર્વોચ્ચ અદાલતના આ નિર્ણયથી હડકંપ મચી ગયો હતો. કારણ કે અગાઉ સર્વોચ્ચ અદાલતે અનેક કેસોમાં ઠરાવેલ છે કે અદાલત અટકાયતનાં કારણો તપાસી શકે છે અને અટકાયત દુબુદ્ધિપૂર્વક થયેલ હોવાનું લાગે, તો અટકાયતીને મુક્ત કરવાના અનેક કિસ્સાઓ બન્યા છે. જો કે 44મા બંધારણીય સુધારા બાદ હવે આ નિર્ણયનું મહત્ત્વ રહ્યું નથી. કારણ કે વર્તમાન બંધારણીય જોગવાઈ મુજબ, અનુચ્છેદ 20 તેમજ અનુચ્છેદ 21 હેઠળના મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રાખી શકાતો નથી.

અનુચ્છેદ 358 અને અનુચ્છેદ 359 વચ્ચેનો તફાવત:

1. જયારે યુદ્ધ અથવા બાહ્ય આક્રમણનાં કારણસર કટોકટીનું જાહેરનામું પ્રગટ કરાયેલ હોય ત્યારે જ અનુચ્છેદ 358 લાગુ પડે છે. કટોકટીનું જાહેરનામું જો સશસ્ત્ર બળવાના કારણસર પ્રગટ કરાયેલ હોય તો તેવા પ્રસંગે અનુચ્છેદ 358 લાગુ પડે નહીં. જયારે ક. 359 દરેક પ્રકારની કટોકટીને લાગુ પડે છે. અનુચ્છેદ 359 લાગુ પાડવા પર કોઈ નિયંત્રણ કે મર્યાદા નથી.

2. અનુચ્છેદ 358 હેઠળ માત્ર અનુચ્છેદ 19 હૈઠળના સ્વાતંત્ર્યોનો અમલ કટોકટી દરમ્યાન મોકુફ રાખવાની જોગવાઈ છે. જયારે અનુચ્છેદ 359 હેઠળ, અનુચ્છેદ 20 અને અનુચ્છેદ 21 સિવાયના મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ મોકૂફ રાખવાની જોગવાઈ છે. આમ, અનુચ્છેદ 358 હેઠળનું કાર્યક્ષેત્ર - મર્યાદિત છે. જયારે અનુચ્છેદ 359 હેઠળનું કાર્યક્ષેત્ર વિશાળ છે.

3. ક. 358 હેઠળ પ્રગટ કરાયેલ જાહેરનામાનો અમલ બંધ થાય કે તરત જ અનુચ્છેદ 19 સાથે અસંગત કાયદા કે કારોબારી કાર્યોનો અમલ બંધ થાય છે. જયારે અનુચ્છેદ 359 હેઠળના જાહેરનામાનો અમલ બંધ થાય કે તરત જ મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ જીવંત થાય છે.

4. અનુચ્છેદ 358 હેઠળના જાહેરનામાના અમલના સમય દરમ્યાન અનુચ્છેદ 19 સાથે અસંગત કાયદો ઘડવાની સંસદને સત્તા પ્રાપ્ત થાય છે અને આવા કાયદાની કાયદેસરતા પડકારી શકાતી નથી. જ્યારે અનુચ્છેદ 359 હેઠળ પ્રગટ કરાયેલ જાહેરનામાના અમલ દરમ્યાન અનુચ્છેદ 20 અને અનુચ્છેદ 21 સિવાયના મૂળભૂત અધિકારોનો અમલ માત્ર મોકૂફ રહે છે. સંસદને મૂળભૂત અધિકાર સાથે અસંગત કાયદો ઘડવાની સંસદને સત્તા પ્રાપ્ત થતી નથી. ઉપરાંત અનુચ્છેદ 21નો અમલ મોકૂફ રખાયેલ ન હોવાથી તે અનુચ્છેદ હેઠળ કાયદાની કાયદેસરતા પડકારી શકાય છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

અનુસૂચિત જાતિ, અનુસૂચિત જનજાતિ અને લઘુમતી સંબંધમાં કાયદાની જોગવાઈઓ

કેટલાક ચોક્કસ વર્ગો સંબંધમાં ભારતીય બંધારણની ખાસ કાયદાની જોગવાઈઓ અને રાજ્ય હેઠળની નોકરીઓમાં નિમણૂકો અથવા જગ્યાઓ અનામત રાખવાની કાયદાની જોગવાઈ તેમજ અનુસૂચિત જાતિ, અનુસૂચિત જનજાતિ અને લઘુમતી સંબંધી નોકરીમાં નિમણૂક અને અનામત રાખવા સંબંધી બંધારણીય જોગવાઈઓ તથા પછાત વર્ગો માટેની ખાસ જોગવાઈઓ અને અનુસૂચિત જાતિ રાષ્ટ્રીય પંચ અને બંધારણ દ્વારા બક્ષવામાં આવેલ અધિકારોમાં નબળા વર્ગ, અનુ. જાતિ, અનુ.જનજાતિ અને પછાત વર્ગના લોકોને ન્યાય અંગેની જોગવાઈઓ વિષે વિગતવાર જાણીયે

ચોક્કસ વર્ગો સંબંધમાં અનુચ્છેદો 330 થી 342 માં જોગવાઈ કરવામાં આવેલ છે. તેનો સારાંશ નીચે મુજબ છે.

લોકસભામાં અનુસૂચિત જાતિઓ અને અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે બેઠકોનું આરક્ષણ

લોકસભામાં -

• (એ) અનુસૂચિત જાતિઓ,
• (ભી) આસામની અનુસૂચિત આદિ જાતિઓ સિવાયની અનુસૂચિત આદિજાતિઓ,
• (સી) આસામના સ્વાયત જિલ્લાઓમાં અનુસુચિત આદિ જાતિઓ

- માટે બેઠકો અનામત રાખવામાં આવશે.

લોકસભામાં એંગ્લો ઇન્ડિયન જાતિનું પ્રતિનિધિત્વ

જો રાષ્ટ્રપતિનો એવો અભિપ્રાય થાય કે એંગ્લો ઇન્ડિયન જાતિને લોકસભામાં પૂરતું પ્રતિનિધિત્વ મળેલ નથી, તો તેઓ તે જાતિના વધુમાં વધુ બે સભ્યોને લોકસભામાં નિયુક્ત કરી શકે.

રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં અનુસૂચિત જાતિઓ અને અનુસૂચિત આદિ જાતિઓ માટે બેઠકોનું આરક્ષણ

   દરેક રાજ્યની વિધાનસભામાં અનુસૂચિત જાતિઓ અને (આસામના સ્વાયત જીલ્લાઓમાંની અનુસૂચિત આદિજાતિઓ સિવાય) અનુસૂચિત આદિ જાતિઓ માટે બેઠકો અનામત રાખવામાં આવશે.

આસામ રાજ્યની વિધાનસભામાં પણ અનુસૂચિત જાતિઓ માટે બેઠકો અનામત રાખવામાં આવશે.

રાજ્યની વિધાનસભાઓમાં એંગ્લો ઇન્ડિયન જાતિનું પ્રતિનિધિત્વ

   જો કોઈ રાજ્યના રાજ્યપાલનો એવો મત હોય કે રાજ્ય વિધાનસભામાં એંગ્લો ઇન્ડિયન જાતિનું પ્રતિનિધિત્વ હોવું જોઈએ અને તેને પૂરતું પ્રતિનિધિત્વ મળેલ નથી, તો તેઓ તે જાતિના એક સભ્યને વિધાનસભામાં નિયુક્ત કરી શકે.

બેઠકોનું આરક્ષણ અને ખાસ પ્રતિનિધિત્વ બંધ થવાની જોગવાઈ

(એ) લોકસભા અને રાજ્યની વિધાનસભાઓમાં અનુસૂચિત જાતિઓ અને અનુસૂચિત આદિ જાતિઓ માટે બેઠકોનું આરક્ષણ અને

(બી) લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભામાં નિમણૂક દ્વારા એંગ્લો ઈન્ડિયન જાતિનું પ્રતિનિધિત્વ

આ બંધારણના આરંભથી સિત્તેર વર્ષ પૂરા થયે બંધ થશે. એટલે કે હાલે આ આરક્ષણ અને ખાસ પ્રતિનિધિત્વ 26 જાન્યુ. 2020 બાદ પૂર્ણ થશે. પરંતુ ત્યારબાદ પણ આ મુદત વધારવામાં આવેલ હોવાની માહિતી છે.

અનુસૂચિત જાતિ રાષ્ટ્રીય પંચ

  અનુચ્છેદ 238 જણાવે છે કે અનુસૂચિત જાતિઓ માટે રાષ્ટ્રીય પંચ તરીકે ઓળખાનારું અનુસૂચિત જાતિઓ માટે એક પંચ રહેશે. તેમાં અધ્યક્ષ, ઉપાધ્યક્ષ ઉપરાંત પાંચ સભ્યો રહેશે. આ પંચ અનુસૂચિત જાતિઓની સલામતી સાથે સંબંધિત તમામ બાબતોનું અન્વેષણ, વ્યવસ્થા અને આવી સલામતની કામગીરીની સમીક્ષા કરશે. આ બાબતે થયેલ ફરિયાદોની પણ તે તપાસ કરશે. તે રાજયમાં વિકાસની પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરશે. પોતાનો વાર્ષિક અહેવાલ રજૂ કરશે. અનુસૂચિત જાતિઓનાં રક્ષણ, કલ્યાણ, સામાજિક, આર્થિક વિકાસ માટે કેન્દ્ર તેમજ રાજ્યોને સલાહ આપશે. ફરિયાદની તપાસ કરતી વખતે પંચને, દાવાની ઈન્સાફી કાર્યવાહી કરનાર દીવાની અદાલતની તમામ સત્તાઓ રહેશે. એટલે કે પંચને ભારતના કોઈપણ ભાગમાંથી કોઈ વ્યક્તિને બોલાવી તેની હાજરીની ફરજ પાડીને અને તેને સોગંદ પર તપાસવાની સત્તા રહેશે. તે સોગંદનામા પર પુરાવો સ્વીકારી શકે છે. કોઈપણ દસ્તાવેજ રજૂ કરવાની ફરજ પાડી શકે છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે રાષ્ટ્રીય પંચ

     Nઅનુચ્છેદ 338A જણાવે છે કે અનુસૂચિત જનજાતિઓ (કે આદિ જાતિઓ) માટે રાષ્ટ્રીય પંચ તરીકે ઓળખાનારું અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે એક પંચ રહેશે. તેમાં અધ્યક્ષ, ઉપાધ્યક્ષ ઉપરાંત પાંચ સભ્યો રહેશે. તેમની સેવાની શરતો, હોદાની મુદત વગેરે રાષ્ટ્રપતિ નક્કી કરે છે. આ પંચ અનુસૂચિત જાતિ રાષ્ટ્રીય પંચ જેવી જ સત્તાઓ ધરાવે છે. આ સત્તાઓ આ ઉપર નિર્દિષ્ટ કરાયેલ છે.

અનુસૂચિત વિસ્તારોના વહીવટ અને અનુસૂચિત જાતિઓના કલ્યાણ પર કેન્દ્રનું નિયંત્રણ

અનુચ્છેદ 339 જણાવે છે કે રાષ્ટ્રપતિ, રાજ્યના અનુસૂચિત વિસ્તારોના અને અનુસૂચિત આદિજાતિઓનાં કલ્યાણ માટે એક પંચ નીમી શકે અને બંધારણ પ્રારંભને દસ વર્ષ પૂરા થયે તેઓ પોતાના સુકમથી આવા પંચની નિમણૂક કરશે. કેન્દ્રની કારોબારી સત્તા, કોઈ રાજ્યને તે રાજયની અનુસૂચિત આદિ જાતિના કલ્યાણ માટે જરૂરી હોય તેવી આદેશમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ યોજનાઓ તૈયાર કરવા અને તેનો અમલ કરવાના આદેશો આપવા સુધી વિસ્તરશે.

પછાત વર્ગોની સ્થિતિની તપાસ માટે પંચની નિમણૂક

ભારતના પ્રદેશમાં સામાજિક અને શૈક્ષણિક રીતે પછાત વર્ગોની સ્થિતિ અને તેમણે સહન કરવી પડતી મુશ્કેલીઓની તપાસ કરવા અને આવી મુશ્કેલીઓના નિવારણ અને તેમની સ્થિતિ સુધારવા ભલામણો કરવા માટે રાષ્ટ્રપતિને પંચ નીમવાની સત્તા છે. આ અનુચ્છેદ હેઠળ બે પંચોની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. પ્રથમ પંચ કાકા કાલેલકરની અધ્યક્ષતામાં 1953મા નિમાયેલ હતું. તેમની ભલામણો પર કોઈ પગલાં લેવાયા ન હતા. બીજું પંચ બી.પી.માંડલની અધ્યક્ષતામાં 1978માં નિમાયેલ હતું. માંડલ પંચની ભલામણ મુજબ પછાત વર્ગો માટે 27 ટકા અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવેલ છે. માંડલ પંચની ભલામણોના આધારે પ્રગટ કરાયેલ જાહેરનામું સર્વોચ્ચ અદાલતે કાયદેસર ઠરાવેલ છે.

   તદ્ઉપરાંત સંસદે પછાત વર્ગો માટે રાષ્ટ્રીય પંચ ધારો (National Commission for Backward Classes Act), 1993 પસાર કરેલ છે.

અનુસૂચિત જાતિઓનો નિર્ણય

કઈ જ્ઞાતિઓ કે જાતિઓ કે આદિ જાતિઓના કયા ભાગોને બંધારણના હેતુઓ માટે અનુસૂચિત જાતિઓ ગણવી, તે નક્કી કરવાની સત્તા રાષ્ટ્રપતિને આપવામાં આવેલ છે.

અનુસૂચિત આદિ જાતિઓનો નિર્ણય

કઈ આદિ જાતિઓનું અથવા આદિ જાતિ સમૂહ અથવા આદિ જાતિ અથવા આદિ જાતિઓના સમૂહના કયા ભાગ અથવા કયા જૂથોને અનુસૂચિત આદિ જાતિ તરીકે માનવી, તેનો નિર્ણય કરવાની સત્તા રાષ્ટ્રપતિને છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

ચૂંટણીઓ - Election Rule

ચૂંટણી પંચની રચના અને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરના બંધારણીય સ્થાન તથા ચૂંટણીઓને લગતા બંધારણીય પ્રબંધો અને ચૂંટણી પંચનાં કાર્યો.અને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરને કયાં બંધારણીય રક્ષણો ઉપલબ્ધ છે ? તેના વિષે વિગતવાર સમજીયે. 

ચૂંટણી પંચની રચના અને કાર્યો

અનુચ્છેદ 324થી ચૂંટણી પંચની રચના વિશે જોગવાઈ કરાયેલ છે. ચૂંટણી પંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને રાષ્ટ્રપતિ વખતોવખત નક્કી કરે તેટલા અન્ય ચૂંટણી કમિશનરોનું બનેલ હોય છે. જયારે બીજો કોઈ ચૂંટણી કમિશનર નીમવામાં આવે ત્યારે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર, અધ્યક્ષ તરીકે કામગીરી બજાવે છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર ઉપરાંત અન્ય ચૂંટણી કમિશનર નીમવાની સત્તા રાષ્ટ્રપતિને છે. અન્ય ચૂંટણી કમિશનરોને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર જેવી સત્તા હોતી નથી. તેઓ આ સંબંધમાં સંસદે ઘડેલ કાયદાને આધીન, રાષ્ટ્રપતિની મરજી સુધી હોદો ભોગવી શકે છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક બંધારણીય છે. જયારે અન્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરવી કે કેમ તે રાષ્ટ્રપતિએ નક્કી કરવાનું હોય છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર તરીકે શેશાનના કાર્યકાળ દરમ્યાન રાષ્ટ્રપતિએ બે અન્ય ચૂંટણી કમિશનરો, અનુક્રમે શ્રી ગીલ અને શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિની નિમણૂક કરી હતી. શેષાને આ નિમણૂક પડકારતાં સર્વોચ્ચ અદાલતે આ બંને નિમણૂકો કાયદેસર ઠરાવી હતી.

મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરને મળતું બંધારણીય રક્ષણ

1. સર્વોચ્ચ અદાલતના ન્યાયાધીશને જે રીતે અને જે કારણસર હોદ્દા પરથી દૂર કરી શકાય તે રીતે અને તેવાં કારણો સિવાય, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરને તેમના હોદા પરથી દૂર કરી શકાતા નથી.

2. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક બાદ, તેમને નુકસાન થાય તે રીતે, તેમની સેવા શરતોમાં ફેરફાર કરી શકાય નહીં.

3. કોઈ અન્ય ચૂંટણી કમિશનર કે પ્રાદેશિક કમિશનરને, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની ભલામણ સિવાય, હોદા પરથી દૂર કરી શકાય નહીં.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

ચૂંટણી પંચનાં કાર્યો

1. સંસદ અને દરેક રાજ્ય વિધાનમંડળની તમામ ચૂંટણીઓ માટે મતદાર યાદીઓની તૈયારી કરવાની તેની ફરજ છે.

2. રાષ્ટ્રપતિ તેમજ ઉપરાષ્ટ્રપતિના હોદાઓની ચૂંટણીઓનું સંચાલન કરવાની ફરજ છે.

3. તમામ ચૂંટણીઓનાં સંચાલન ઉપરાંત દેખરેખ, નિર્દેશન અને નિયંત્રણ રાખવાની ફરજ છે.

4. સંસદસભ્યની ગેરલાયકાત વિશે રાષ્ટ્રપતિને અને રાજ્ય વિધાનમંડળના સભ્યની ગેરલાયકાત વિશે રાજ્યપાલને સલાહ આપવાની ચૂંટણી પંચની ફરજ છે.

ચૂંટણી પંચ સંસદ તેમજ રાજય વિધાનમંડળની મુક્ત અને યોગ્ય ચૂંટણીઓ યોજવાની જવાબદારી હેઠળ છે. જ્યારે વિધાનસભા ભંગ થાય, ત્યારે વિધાનસભાની છેલ્લી બેઠકની તારીખથી છ માસમાં ચૂંટણીઓ યોજવાની ચૂંટણી પંચની ફરજ વિશે વિવાદ થયો હતો. ગુજરાત વિધાનસભાની છેલ્લી બેઠક તા. 3 એપ્રિલ 2002ના રોજ મળી હતી. ગુજરાત વિધાનસભા તા. 19 જુલાઈ 2002ના રોજ ભંગ કરવામાં આવી હતી. ગુજરાત સરકારે ચૂંટણી પંચને 1 એપ્રિલથી 6 માસ ગણતાં તા. 3 ઓક્ટો. 2002 સુધીમાં ચૂંટણીઓ યોજવા આગ્રહ કર્યો હતો. ચૂંટણી પંચ માટે તે શકય ન હતું. ચૂંટણી પંચની દલીલ એવી હતી કે ચૂંટણીઓ યોજવાનો નિર્ણય લેવા બાબત પોતે સ્વતંત્ર છે. રાષ્ટ્રપતિએ આ વિવાદનો સર્વોચ્ચ અદાલતની સલાહ માટે રેફરન્સ કરેલ હતો. સર્વોચ્ચ અદાલતે ચૂંટણી પંચના નિર્ણપનું સમર્થન કરેલ હતું.

ચૂંટણીઓ સંબંધમાં અન્ય બંધારણીય જોગવાઈઓ

અન્ય જોગવાઈઓ અનુચ્છેદ 325 થી 329માં આપવામાં આવેલ છે અને તે નીચે મુજબ છે :

1. કોઈ વ્યક્તિ, ધર્મ, જાતિ, જ્ઞાતિ કે લીંગભેદનાં કારણસર મતદાર યાદીમાં નામનો સમાવેશ કરવા ગેરલાયક બનશે નહીં, અથવા તે કારણસર ખાસ મતદાર યાદીમાં નામ દાખલ કરાવવા હક્કદાવો કરી શકશે નહીં.

2. લોકસભા અને દરેક રાજ્ય વિધાનમંડળની ચૂંટણી પુખ્ત મતાધિકારનાં ધોરણે થશે. એટલે કે ભારતની

નાગરિક, નિયત તારીખે ઓછામાં ઓછી 18 વર્ષની ઉંમરની અને કોઈ કાયદા હેઠળ બિનનિવાસી, મગજની અસ્થિરતા, ગુનાના અથવા ભ્રષ્ટ અથવા ગેરકાયદેસર આચરણનાં કારણસર ગેરલાયક ઠરાવાયેલ ન હોય તેવી દરેક વ્યક્તિ, ચૂંટણીમાં મતદાર તરીકે નોંધાવા હક્કદાર બને છે.

 3. સંસદના કોઈપણ ગૃહની અથવા રાજ્ય વિધાનમંડળના કોઈપણ ગૃહની ચૂંટણીઓ સંબંધમાં સંસદ વખતોવખત કાયદાથી જોગવાઈ કરી શકે.

4. રાજ્ય વિધાનમંડળના કોઈપણ ગૃહનીલ ચૂંટણી સંબંધમાં અથવા તેને સંબંધિત બાબતો સંબંધમાં રાજય વિધાનમંડળ વખતોવખત કાયદાથી જોગવાઈ કરી શકે.

5. મતદાર મંડળોના સીમાંકન સંબંધી કોઈ કાયદો અથવા બેઠકોની ફાળવણી સંબંધમાં કોઈ કાયદાની કાયદેસરના સામે વાંધો લઈ શકાતો નથી. ચૂંટણી તકરારના નિવારણ માટે Representation of People Act, 1951માં જોગવાઈ કરાયેલ છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

ભારતના પ્રદેશમાં વેપાર, વાણિજય અને આંતરવ્યવહાર

ભારતના પ્રદેશમાં વેપાર, વાણિજય અને આંતરવ્યવહાર - Trade, commerce and interaction within the territory of India વિષે કાયદામાં જોગવાઈ કરવામાં આવી છે તેના વિષે આપણે વિગતવાર જાણવું જરૂરી છે.

ભારતના પ્રદેશમાં વેપાર, વાણિજય અને આંતરવ્યવહાર - Trade, commerce and interaction within the territory of India

મુક્ત વેપાર, વાણિજ્ય અને આંતરવ્યવહારમાં દરેક વેપારી પ્રવૃત્તિનો સમાવેશ થાય છે. જેમ કે, માલનું વેચાણ, ખરીદી, પરિવહન, ભાડેથી માલ પરિવહન વગેરે. વેપારીઓની વાણિજય લેવડ-દેવડ અને જમીન, રેલવે કે હવાઈ મારફત માલ વહનનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. આમ, વેપારમાં ખરીદી અને વેચાણ ઉપરાંત તે અંગેની સંબંધિત તમામ બાબતોનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. તેમાં વસ્તુઓની અદલાબદલી અને માલની એક સ્થળેથી બીજાં સ્થળે હેરાફેરી કરવાની પ્રવૃત્તિનો પણ સમાવેશ થાય છે.

જયારે વેપારી પ્રવૃત્તિઓ એક રાજયના વિસ્તાર પૂરતી મર્યાદિત ન હોય, પરંતુ બીજા રાજયના વિસ્તારમાં પણ ફેલાયેલી હોય, તેને આંતરરાજય વેપાર કહેવામાં આવે છે. દા.ત., બિહાર રાજયમાંથી અન્ય રાજ્યોમાં હેરફેર, આસામમાંથી ચા અથવા લાકડાંની અન્ય રાજયમાં હેરફેર વગેરે આંતરરાજ્ય વાણિજય ગણાય. અનુચ્છેદ 301થી મુક્ત વેપાર, વાણિજય અને આંતરવ્યવહારની ખાતરી આપવામાં આવેલ છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે આતિઆબારી કેસમાં ઠરાવેલ છે કે, માલની હેરફેર અને સીધા અંકુશો મૂકાયેલ હોય અને આવા અંકુશો અનુચ્છેદ 302 થી 305 હેઠળ વાજબી ગણી શકાય તેવા ન હોય, તો અનુચ્છેદ 301 હેઠળના વેપારી સ્વાતંત્ર્યનો ભંગ થાય છે. સ્ટેટ ઑફ તામિલનાડુ વિ. સંજિયા ટ્રેડિંગ કુ. ના કેસમાં રાજયની બહાર લાકડું મોકલવા પર રાજયે મૂકેલ સંપૂર્ણ પ્રતિબંધને કાયદેસર ઠરાવવામાં આવેલ. એમ. ડી. ચમારવાલા કેસમાં ઠરાવાયું છે કે, જણાર વેપારને અનુચ્છેદ 19(1)(જી) કે અનુચ્છેદ 301 હેઠળનું રક્ષણ મળી શકે નહીં.

  અનુચ્છેદ 302 હેઠળ અનીતિ કે અપ્રમાણિકતા પોષાતી હોય તેવા કોઈ પણ વેપાર પર સંસદ નિયંત્રણ મૂકી શકે છે. દા.ત., ગેરકાનૂની હેતુઓ માટે કોઈ ચીજ કે વસ્તુની આયાત-નિકાસ પર આ અનુચ્છેદ હેઠળ નિયંત્રણ મૂકી શકાય છે. નિયંત્રણ, અલબત, વાજબી હોવા જોઈએ. અનુચ્છેદ 304થી સમગ્ર ભારતના પ્રદેશમાં વેપાર, વાણિજય અને મુક્ત આંતરરાજ્ય વ્યવહાર સંબંધમાં બે અપવાદો ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલ છે. એટલે કે, આ અનુચ્છેદથી વેપાર, વાણિજય અને આંતરવ્યવહાર સ્વાતંત્ર્ય પર નિયંત્રણો મૂકવાની અને તેનું નિયમન કરવાની રાજ્ય વિધાનમંડળોને સત્તા અપાયેલ છે. રાજ્યમાં બનાવવામાં આવતા કે ઉત્પાદિત થતા માલસામાન અને અન્ય રાજયોમાંથી આયાત કરાતા માલસામાન વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ રાખવામાં આવ્યો નથી. આ અનુચ્છેદ મુજબ, પોતાના રાજ્યમાં ઉત્પન્ન થતા માલને જે રીતે રાજય સ્વીકારે છે, તે જ રીતે બીજા રાજ્યમાંથી આયાત કરાતા તેવા માલને પણ રાજયે સ્વીકારવો જોઈએ. બીજા રાજયમાંથી આયાત થતા માલને ઉતરતી કક્ષાનો માલ ગણવા પર પ્રતિબંધ મૂકાયેલ છે.

જાહેર હિત માટે જરૂરી જણાય તો અનુચ્છેદ 304(B) હેઠળ, રાજ્યને રાજયની અંદર કે બહાર, વેપાર, વાણિજય અને આંતર વ્યવહારનાં સ્વાતંત્ર્ય પર, કાયદાથી વાજબી નિયંત્રણો મૂકવાની સત્તા અપાયેલ છે. પરંતુ, આવા નિયંત્રણો મૂકતો કોઈ ખરડો અથવા સુધારો, રાજ્ય વિધાનસભામાં મૂકતા પૂર્વે, રાષ્ટ્રપતિની પૂર્વપરવાનગી મેળવેલ હોવી જોઈએ. જો આવી પૂર્વપરવાનગી મેળવેલ ન હોય, તો અનુચ્છેદ 255, વિધાનસભામાં ખરડો કે સુધારો પસાર થયા બાદ રાષ્ટ્રપતિની પરવાનગી મેળવી શકાય છે. આવા નિયંત્રણો વાજબી છે કે કેમ તે ચકાસવાની અદાલતને સત્તા છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

મિલકતનો અધિકાર - Right to property

મિલકત અંગેના અધિકાર બાબતે અને કોઈ વ્યક્તિને કાનૂની સત્તા સિવાય મિલકતથી વંચિત કરી શકાય નહીં તે માટે મિલકત પરત્વેનો અધિકાર અંગે આપણે વિગતવાર જાણીયે.

મિલકતનો અધિકાર - Right to property

20 જૂન 1979 પહેલા મિલકતનો અધિકાર, મૂળભૂત અધિકાર તરીકે અનુચ્છેદ 19(1)(F) માં સમાવિષ્ટ હતો. બંધારણના 44મા સુધારાથી મિલકત અધિકારનું મૂળભૂત અધિકાર તરીકેનું સ્થાન રદ કરાયેલ છે. તેમજ 44મા સુધારાથી અનુચ્છેદ 31 પણ રદ કરાયેલ છે. આમ, મિલકતનો અધિકાર હવે મૂળભૂત અધિકાર તરીકે રહ્યો નથી . હવે તે બંધારણીય અધિકાર તરીકે છે. તમામ મૂળભૂત અધિકારો બંધારણીય અધિકારો છે. પરંતુ બંધારણીય અધિકાર મૂળભૂત અધિકાર હોઈ શકે અથવા ન પણ હોય. 

   મિલકત અધિકારની અનુચ્છેદ 300A માં જોગવાઈ કરાયેલ છે. અનુચ્છેદ 300A જણાવે છે કે કોઈ વ્યક્તિને કાનૂની સત્તા સિવાય મિલકતથી વંચિત કરી શકાય નહીં. સર્વોચ્ચ અદાલતે જીલુભાઈ નાનભાઈ ખાચર વિ. સ્ટેટ ઑફ ગુજરાત કેસમાં ઠરાવેલ છે કે મિલકતનો અધિકાર મૂળભૂત માળખાનો ભાગ નથી. તે માત્ર બંધારણીય અધિકાર છે. રાજ્યને કોઈપણ ખાનગી વ્યક્તિની જાહેર હેતુ માટે મિલકત સંપાદન કરવાની સત્તા છે, પરંતુ રાજ્ય કાયદાની સત્તા હેઠળ જ તેમ કરી શકે. રાજ્ય વહીવટી હુકમથી કોઈ વ્યક્તિની મિલકત હસ્તગત કરી શકે નહીં. બિશનદાસ વિ. સ્ટેટ ઑફ પંજાબના કેસમાં આવકવેરાની લેણી રકમ વસૂલ લેવા અદાલતનો મનાઈહુકમ હતો. આમ છતાં રાજ્યના વહીવટી હુકમથી અરજદારની મિલકતનું વેચાણ કરવામાં આવેલ હતું. રાજ્યને આ રીતે મિલકત વેચાણ કરવાની સત્તા પણ ન હતી. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે કાયદાની સત્તા વિના કરાયેલ કૃત્યથી અરજદારના મિલકત અધિકારનો ભંગ થયો છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે એક કેસમાં ઠરાવેલ છે કે મિલકત અધિકાર માનવ અધિકાર છે અને તેથી કોઈ વ્યક્તિને તેના મિલકતના અધિકારથી વંચિત કરવા માટે કાયદાએ નિયત કરેલ પ્રક્રિયાનું પાલન કરવું જોઈએ. "કાયદો" એટલે સંસદ અથવા રાજ્ય વિધાનમંડળનો કાયદો, અથવા કાયદાનું બળ ધરાવતો નિયમ અથવા રિવાજ. કાયદો વાજબી, યોગ્ય અને ન્યાયી હોવો જોઈએ. આથી કોઈ વ્યક્તિને મિલકત અધિકારથી વંચિત કરવા માટે ઘડાયેલ કાયદાથી જો વળતર ચૂકવવા જોગવાઈ કરાયેલ ન હોય, તો આવો કાયદો ગેરબંધારણીય અને વ્યર્થ છે.

   જાહેર હેતુ માટે મિલકત સંપાદન કરવાની રાજ્યની સત્તાને અંગ્રેજીમાં Eminent Domain તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. રાજયની આ સત્તા Sales populi est superenta lex (welfare of the people is the paramount law)અને necessita public major est equam (public necessity is greater than private) આ બે સૂત્રો પર આધારિત છે. રાજયને રસ્તાઓ, શાળા, ગ્રંથાલયો, કોલેજો, બસ કે રેલવે સ્ટેશન, વીજળીપર, ગ્રામ પંચાયત કે સરકારી કચેરી, ટેલિફોન સેવા, ડેમ વિગેરે માટે જગ્યાની જરૂર પડે છે. આ હેતુ માટે રાજય ખાનગી વ્યક્તિની મિલકત સંપાદિત કરે છે. પરંતુ રાજ્યની આ સત્તા પર બંધારણથી નિયંત્રણ મૂકાયું છે. આ નિયંત્રણ એટલે,

• (એ) કાયદાની સત્તા સિવાય કોઈને તેની મિલકતથી વંચિત કરી શકાય નહીં અને
• 
  
• (બી) માત્ર જાહેર હેતુ માટે મિલકતનું સંપાદન કરી શકાય અને
• 
  
• (સી) યોગ્ય વળતર ચૂકવાવું જોઈએ.

'મિલકત' શબ્દનું પણ વિશાળ અર્થઘટન કરાયેલ છે. તેમાં ભૌતિક મિલકત ઉપરાંત મિલકતમાંના હિત, હિંદુ

મંદિરમાં મહંતગીરીનો અધિકાર, પેન્શન, ગ્રેચ્યુઇટી, કંપનીમાં કોઈ શેરહોલ્ડરનાં હિતનો પણ સમાવેશ થાય છે.

વઝીરચંદ વિ. સ્ટેટ ઑફ હિમાચલ પ્રદેશના કેસમાં સરકારે કોઈ જાતની સત્તા વિના અરજદારના કબજામાં રહેલ માલ જપ્ત કરેલ હતો. સર્વોચ્ચ અદાલતે તેને સ્પષ્ટપણે અરજદારના મિલકત અધિકારના ભંગ તરીકે કરાયેલ. આમ, રાજય, કોઈપણ વ્યક્તિને માત્ર કાયદાની સત્તાથી તેની મિલકતથી વંચિત કરી શકે. જો કાયદાથી સત્તા પ્રાપ્ત થતી ન હોય, તો રાજ્ય કોઈ વ્યક્તિને તેની મિલક્તથી વંચિત કરી શકે નહીં.

કરારો, અધિકારો, જવાબદારીઓ, અધિબંધનો અને દાવાઓ

આ પ્રકરણમાં આપણે સરકાર સાથે કરાર કરતી વખતે અનુસરવાની જોગવાઈઓ વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીયે.

સરકાર સાથે કરાર કરતી વખતે અનુચચ્છેદ 299ની જોગવાઈઓનું પાલન આજ્ઞાર્થે (mandatory) છે. તેનું બિનપાલન કરાર વ્યર્થ (Vold) બનાવે છે. સરકાર સાથે કરાર કરતી વખતે જો અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈઓનું પાલન કરાયેલ ન હોય, તો કરાર પાલન માટે સરકાર સામે દાવો કરી શકાતો નથી. તેમજ સરકાર પણ તેના પાલન માટે કોઈ કાનૂની કાર્યવાહી કરી શકે નહીં.

સરકાર સાથે કરાર કરતી વખતે પાલન કરવાની શરતો

1. રાષ્ટ્રપતિ અથવા યથાપ્રસંગ, રાજ્યપાલ તરફથી અધિકૃત કરાયેલ વ્યક્તિએ જ કરાર કરેલ હોવો જોઈએ.

2. આવી વ્યક્તિએ, રાષ્ટ્રપતિ અથવા યથાપ્રસંગ, રાજ્યપાલ વતી કરાર કરેલ હોવો જોઈએ.

3. કરાર રાષ્ટ્રપતિ, અથવા યથાપ્રસંગ, રાજયપાલે કરેલ હોવાનું જણાવું જોઈએ.

4. સરકાર સાથેની કરાર હંમેશાં લેખિત જ હોવો જોઈએ. મૌખિક કરાર માન્ય નથી.

અનુચ્છેદ 299 જાહેર નીતિ (Public Policy) પર આધારિત છે. જો કોઈ અધિકારીએ કરારમાં રાષ્ટ્રપતિ કે રાજ્યપાલ વતી સહી કરેલ ન હોય, ત્યારે આવો કરાર સરકારને બંધનકર્તા બનતો નથી. અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈનું પાલન ન થવાના કારણે કરાર વ્યર્થ હોય અને આવા કરાર હેઠળ કોઈ વ્યક્તિએ સરકારને માલ પૂરો પાડેલ હોય કે અન્ય સેવા આપેલ હોય ત્યારે સરકાર, કરારના કાયદાની ક. 70 હેઠળ યોગ્ય વળતર ચૂકવવા બંધાયેલ છે. અનુચ્છેદ 299 (1)ની આજ્ઞાર્થ જોગવાઈઓ એમ સૂચવે છે કે સરકાર અને કોઈ વ્યક્તિ વચ્ચે ગર્ભિત કરાર હોઈ શકે નહીં. કારણ કે જો ગર્ભિત કરારને સ્વીકૃતિ આપવામાં આવે, તો અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી. જયારે સરકાર સાથે અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈ અનુસરી કાયદેસર કરાર થયેલ હોય, ત્યારે તેમાં કેટલીક બાબતો ગર્ભિત હોઈ શકે છે. આ જાતની ગર્ભિત બાબતનો બાધ રહેતો નથી. પરંતુ સરકાર સાથેનો લેખિત કરાર અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈ અનુસરીને થયેલ હોય તો જ તે કાયદેસર કરાર છે, અન્યથા તે વ્યર્થ કરાર છે. આવા પ્રસંગે પ્રતિરોધ (Estoppel) કે અનુમોદન (Ratification) નો પ્રશ્ન રહેતો નથી.

સર્વોચ્ય અદાલતે એક કેસમાં ઠરાવેલ છે કે કરારજન્ય બાબત (Contractual matter) સંપૂર્ણપણે ન્યાયિક સમીક્ષા (Judicial review) બહાર હોવાનું કહી શકાય નહીં. ખાસ કરીને જયારે શુદ્ધબુદ્ધિની ગેરહાજરી (Ab- sence of good faith) અથવા  દૂરનો હેતુ(Ulterior motive) હોય ત્યારે કરારજન્ય બાબતની પણ ન્યાયિક સમીક્ષા થઈ શકે છે.

સમન્યાયી પ્રતિરોધનો સિદ્ધાંત (Doctrine of Equitable Estoppel)

આપણે ઉપર જોયું કે અનુચ્છેદ 299(1) ની જોગવાઈનું પાલન ન થયેલ હોય તેવો સરકાર સાથેનો કરાર વ્યર્થ છે અને આવા પ્રસંગે પ્રતિરોધ કે અનુમોદનનો પ્રશ્ન રહેતો નથી. આમ છતાં, આવા સંજોગોમાં સમન્યાયી પ્રતિરોધનો સિદ્ધાંત લાગુ પાડી શકાય છે. આ સિદ્ધાંત લાગુ પાડી શકાય તે માટે એમ પુરવાર થવું જોઈએ કે સરકારે આપેલ વચનના આધારે કોઈ વ્યક્તિએ પોતાને નુકસાન થાય તે રીતે પોતાના વર્તનમાં ફેરફાર કરેલ હતો. દા.ત.,

   સીટી ઑફ બોમ્બે વિ. સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટના કેસમાં મુંબઈ સરકારે અમુક રસ્તાઓ બાંધવા માટે અમુક બજારો હટાવવા મુંબઈ શહેર સુધરાઈને વિનંતી કરી હતી. તેના જવાબમાં મુંબઈની શહેર સુધરાઈએ સુચિત બજારો બાંધવા માટે જમીન ફાળવવામાં આવે, તો બજારો હટાવવા તૈયારી બતાવી હતી. રાજય સરકારે આ વિનંતી સ્વીકારી મુંબઈ શહેર સુધરાઈને બજારો બાંધવા માટે અમુક જમીન ફાળવી હતી. મુંબઈ શહેર સુધરાઈએ તેના પર બજારોનુ બાંધકામ કર્યું. તેનાં 24 વર્ષો બાદ મુંબઈ સરકારે તે જમીન માગણી કરી. મુંબઈ શહેર સુધરાઈએ જણાવ્યું કે તેમની તરફેણમાં સમન્યાયી પ્રતિરોધ ઉત્પન્ન થયો હતો. તેથી તેમને હવે જમીન પરથી હાંકી કાઢી શકાય નહીં. અદાલતે મુબઈ શહેર સુધરાઈને સમન્યાયી પ્રતિરોધના સિદ્ધાંતનો બચાવ સ્વીકાર્યો હતો અને રાજ્ય સરકાર મુંબઈ શહેર સુધરાઈને કબજામાંથી હાંકી કાઢવા હક્કદાર ન હોવાનું ઠરાવેલ છે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

સરકારની કરારજન્ય જવાબદારી (Contractual Liability)

આપણે જોયું કે સરકાર સાથેના કરારમાં અનુચ્છેદ 299(1)ની જોગવાઈઓનું પાલન થવું જ જોઈએ. તેના અભાવે આવો કરાર વ્યર્થ છે. કરાર કાયદેસર હોય ત્યારે તેના પાલન (Performance) નો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. એટલે કે કરારના બંને પક્ષકારો પોતાની જવાબદારી સમજી પોતાના પક્ષે કરારનું પાલન કરે તો કોઈ પ્રશ્ન રહેતો નથી. જ્યારે કોઈ એક પક્ષકાર કરારની શરત મુજબ કરાર પાલન ન કરે ત્યારે કરાર ભંગ થાય છે. કરાર પાલન માટે અથવા કરાર ભંગ બદલ નુકસાની માટે કાનૂની કાર્યવાહી થઈ શકે. અનુચ્છેદ 300 ઠરાવે છે કે કરાર પાલન સંબંધમાં કેન્દ્ર સરકાર સામે ભારત સંઘનાં નામથી દાવો કરી શકાય, તે જ રીતે, કેન્દ્ર સરકાર પણ ભારત સંઘના નામથી દાવો કરી શકે. ભારત સંઘ (Union of India) કાનૂની વ્યક્તિત્વ (Legal personality) ધરાવે છે. તે રીતે, દરેક રાજ્ય પણ કાનૂની વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. કોઈપણ રાજ્ય પોતાનાં નામથી દાવો કરી શકે. તે જ રીતે, કોઈપણ રાજ્ય સામે તે રાજ્યના નામથી દાવો થઈ શકે. જો સરકારે કરાર ભંગ (breach of contract) કરેલ હોય, તો સરકાર પણ સામાન્ય નાગરિક માફક જવાબદાર ઠરે છે.

સરકારને કરાર ભંગ બદલ જવાબદાર ઠરાવવા માટે કરાર લેખિત હોવો જોઈએ અને અધિકૃત અધિકારીની તેમાં સહી હોવી જોઈએ. સરકાર સાથેના કરાર માટે કોઈ ઔપચારિક (Formal) સ્વરૂપ નિયત કરાયું નથી. પત્ર વ્યવહારમાંથી પણ કરાર ઉદભવેલ હોય શકે છે. એક વખત અનુચ્છેદ 299(1)ની જોગવાઈનું પાલન થાય એટલે તે યોગ્ય, કાયદેસર અને પાલન કરવા યોગ્ય કરાર બને છે. બંને પક્ષકારોને આવો કરાર એકસરખી રીતે બંધનકારક છે. એક કેસમાં સરકારે માછી મારવાના અધિકારનું સામા પક્ષકારને વેચાણ કરેલ. સરકારે આ કરારનો ભંગ કર્યો. આ કેસમાં સરકારને કરાર ભંગ બદલ જવાબદાર ઠરાવવામાં આવેલ. જો સરકાર સામે મનાઈહુકમ અપાયેલ હોય અને સરકાર તેનો ભંગ કરે, તો સરકાર સામે તિરસ્કાર બદલ પગલાં લઈ શકાય છે.

અર્ધકરારજન્ય જવાબદારી(Quasi - Contractual Liability)

કરારના કાયદાની ક. 70 માં એવી જોગવાઈ છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ,

(એ) બીજી કોઈ વ્યક્તિ માટે કાયદેસર રીતે કોઈ કાર્ય કરે અને

(બી) સેવા આપનારનો ઈરાદો મફત સેવા આપવાનો ન હોય, અને

(સી) તે સેવાનો સામા પક્ષકારે ઉપયોગ કરેલ હોય.

-તો સામી વ્યક્તિએ સેવા આપનાર વ્યક્તિને વાજબી વળતર ચૂકવવું જોઈએ, આમ, ચુસ્તપણે કરાર હેઠળ જવાબદારી થતી ન હોય, પરંતુ કરાર જેવા જ સંજોગો ઉત્પન્ન થયા હોય, તેવા સંજોગોમાં અર્ધકરારજન્ય જવાબદારી ઠરાવવામાં આવે છે.

સ્ટેટ ઑફ વેસ્ટ બેંગાલ વિ. બી. કે. મોંડલના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ છે કે અનુચ્છેદ 299 પ્રમાણે કરાર થયેલ ન હોય, તો આવો કરાર સરકારને બંધનકારક નથી. પરંતુ આવા કરારમાં સરકારને કાંઈ લાભ થાય, તો સરકાર સેવા આપનારને વળતર ચૂકવવા બંધાયેલ છે. આ કેસમાં સરકાર સાથે અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈ

મુજબનો કરાર થયેલ ન હતો. છતાં કરાર પ્રમાણે કામ કરવામાં આવેલ હતું અને સરકારને તેનાથી લાભ થયો હતો. આ કરાર કાયદા મુજબ થયેલ ન હોવા છતાં, સર્વોચ્ચ અદાલતે પશ્ચિમ બંગાળ સરકાર સામે કરારના સામા પક્ષકારને વળતર ચૂકવવા હુકમ કરેલ હતો. કારણ કે કરાર હેઠળ સામા પક્ષકારે સેવાઓ આપી હતી અને સરકારે તે સેવાનો ઉપયોગ કરેલ હતો.

અંગત જવાબદારી

અનુચ્છેદ 299(2) જણાવે છે કે અનુચ્છેદ 299(1) હેઠળ કરવામાં આવેલ કરારો બદલ રાષ્ટ્રપતિ કે રાજ્યપાલ અંગત રીતે જવાબદાર બનતા નથી. કારણ કે કરાર ભારત સરકાર કે પથાપ્રસંગ, રાજ્ય સરકાર વતી અને તે નામથી કરવામાં આવતા હોય છે. તે જ રીતે, અનુચ્છેદ 299(1) હેઠળના કરારો રાષ્ટ્રપતિ કે રાજયપાલના નામથી વ્યક્ત કરાયેલ હોય અને અધિકૃત અધિકારીએ રાષ્ટ્રપતિ કે રાજયપાલના નામથી કરાર કરેલ હોય, ત્યારે આવા પ્રસંગે કરાર કરનાર અધિકારીની પણ કોઈ અંગત જવાબદારી થતી નથી.

પરંતુ, જો કરાર અનુચ્છેદ 299ની જોગવાઈ મુજબનો ન હોય, તો કરાર કરનાર અધિકારી કેટલાક સંજોગોમાં અંગત રીતે જવાબદાર બને છે. એટલે કે જયારે,

(એ) અધિકારીએ પોતે સરકાર વતી કરાર કરેલ હોવાનું જાહેર કરેલ ન હોય, અથવા

(બી) કરાર અનુચ્છેદ 299(1) જોગવાઈ મુજબનો ન હોય,

તો કરાર કરનાર અધિકારી અંગત રીતે જવાબદાર બને છે. રાષ્ટ્રપતિ કે રાજયપાલે આપેલ સત્તાની ઉપરવટ જઈને કરાર કરેલ હોય, તો પણ કરાર કરનાર અધિકારી અંગત રીતે જવાબદાર બને છે. આમ કરાર કરનાર અધિકારી પોતે અંગત રીતે જવાબદાર ન બને તે માટે -

(એ) કરાર રાષ્ટ્રપતિ કે રાજયપાલવતી કરેલ હોવાનું જાહેર થવું જોઈએ, અને

(બી) કરાર અનુચ્છેદ 299(1) જોગવાઈ અનુસરને લેખિત થયેલ હોવો જોઈએ.

-ઉપરના સંજોગોમાં કરાર કરનાર અધિકારીની અંગત જવાબદારી થતી નથી.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

સરકારની અપકૃત્યજન્ય જવાબદારી

અનુચ્છેદ 299માં જે રીતે કરાર કરવા સંબંધમાં સ્પષ્ટ જોગવાઈ કરાયેલ છે તે રીતની કોઈ સ્પષ્ટ જોગવાઈ અપકૃત્યજન્ય જવાબદારી સંબંધમાં બંધારણમાં થયેલ નથી. અનુચ્છેદ 300ની જોગવાઈનું વિશ્લેષણ કરતાં રાજ્યની અપકૃત્યજન્ય જવાબદારી થતી હોવાનું ગર્ભિત માની શકાય છે. અનુચ્છેદ 300માં એમ જોગવાઈ છે કે જે બાબતો માટે બંધારણના પ્રારંભ અગાઉ ભારતીય રાજ્યો કેન્દ્ર સરકાર અને પ્રાંતીય સરકાર સામે દાવાઓ થઈ શકતા હતા તેવાં જ કારણોસર, બંધારણ અમલમાં આવ્યા બાદ કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકાર સામે દાવાઓ થઈ શકે છે. અનુચ્છેદ 300(1)માં “Out of any contract or otherwise” શબ્દોમાં અપકૃત્ય હેઠળની સરકારની જવાબદારીનો સમાવેશ થાય છે.

સ્ટીમ નેવીગેશન કેસમાં રાજ્યને તેના નોકરની ઉપેક્ષા બદલ જવાબદાર ઠરાવવામાં આવેલ છે, એટલે કે રાજ્યની અપકૃત્યજન્ય જવાબદારી નિશ્ચિત કરવામાં આવી હતી. પરંતુ તે પછીના કેસોમાં સરકારની અપકૃત્યજન્ય જવાબદારીના વિસ્તારમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર થતો જતો હતો. દા.ત., સેક્રેટરી ઑફ સ્ટેટ વિ. હરિભાણજીના કેસમાં સાર્વભૌમ અને બિનસાર્વભૌમ (Soverign and non-sovereign) કૃત્યનું વર્ગીકરણ સ્વીકારાયું હતું. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે સરકાર પોતાના સાર્વભૌમકૃત્ય બદલ અપકૃત્યના કાયદા હેઠળ જવાબદાર છે. સ્ટેટ ઑફ રાજસ્થાન વિ. વિદ્યાવતીના કેસમાં સરકારી જીપનો ડ્રાઈવર જીપની મરામત કરાવી સરકારી કચેરીએ પરત લઈ જઈ રહેલ હતો. તેના ઉપેક્ષાભર્યા ડ્રાઈવિંગથી તેણે ફૂટપાથ પર ચાલતા વાદીના પતિને કચડી નાખ્યો હતો. રાજય બચાવમાં રાજ્યનું કૃત્ય (Act of state)ની તકરાર લીધી હતી. રાજયનો આ બચાવ નકારી સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું કે રાજયની મુક્તિ (Exemption) નો કોમન લો નો સિદ્ધાંત ભારતમાં લાગુ પડતો નથી. પરંતુ, ત્યારબાદ કસ્તુરીલાલ વિ. સ્ટેટ ઓફ યુ.પી.ના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ફરીથી સાર્વભૌમ અને બિનસાર્વભીમ કૃત્યનું વર્ગીકરણ સ્વીકાર્યું હતું. આ કેસમાં આરોપી પાસેથી સોનાનો જથ્થો જપ્ત કરાયો હતો. એક પોલીસ અધિકારી સરકારી તિજોરીમાંથી આ સોનાનો જથ્થો લઈ ભાગી ગયેલ હતો. રાજયને અપકૃત્ય બદલ જવાબદાર ઠરાવવાની કાર્યવાહીમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું કે સરકારની સાર્વભૌમ સત્તાનો ઉપયોગ કરતાં આ અપકૃત્ય થયેલ હોવાથી સરકારની અપકૃત્ય હેઠળ કોઈ જવાબદારી થતી નથી.

કસ્તુરીલાલના કેસ બાદ પણ સરકારની અપકૃત્યજન્ય જવાબદારીના વિસ્તારમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર થયો છે. રુદુલ શાહ વિ. સ્ટેટ ઑફ બિહારના કેસમાં અરજદારની ગુના બદલ થયેલ કેદની સજા પૂરી થયા બાદ સરકારી નોકરોની ઉપેક્ષાથી તેને કેદમાંથી વર્ષો સુધી મુક્ત કરાયો ન હતો અને તેને આશરે વધારે 14 વર્ષો સુધી જેલમાં રહેવું પડેલ. સર્વોચ્ચ અદાલતે અરજદારની ગેરકાયદે અટકાયત બદલ રાયને જવાબદાર ઠરાવી રાજય સામે અરજદારને વળતર ચૂકવવા હુકમ કર્યો હતો. ભીમસિંગ વિ. સ્ટેટ ઑફ જમ્મુ ઍન્ડ કાશ્મીરના કેસમાં અરજદાર ધારાસભ્ય ધારાસભામાં હાજરી આપવા જઈ રહ્યા હતા. તે સમયે પોલીસે તેમની અટકાયત કરી તેમને મારઝુડ કરી હતી. આ કેસમાં પણ ગેરકાયદેસર અટકાયત બદલ રાજ્યને જવાબદાર ઠરાવી વળતર ચૂકવવાનો હુકમ કરાયો હતો. કુમારી વિ. સ્ટેટ ઑફ તામિલનાડુ કેસમાં ખુલ્લી ગટર ટાંકીમાં પડી જઈને મૃત્યુ પામેલ બાળકની માતાને વળતર ચૂકવવાનો હુકમ કરાયો હતો. પોલીસના મારથી પોલીસ કસ્ટડીમાં થયેલ મૃત્યુ બદલ પણ રાજ્ય સામે વળતરનો હુકમ કરી શકાય છે.

રાજ્યનું કૃત્ય, રાજયની સાર્વભૌમ સત્તાના સંદર્ભમાં કરવામાં આવતું કૃત્ય છે. અપકૃત્યના કાયદામાં તે યોગ્ય બચાવ ગણાતો હતો. તેની પાછળ કાયદાનું નહીં, પરંતુ સાર્વભૌમ સત્તાનું પીઠબળ રહેલું હોય છે. તે કૃત્ય પર કાયદાની હકૂમત હોતી નથી. રી-ઈન્ડો પાકિસ્તાન એગ્રીમેન્ટ કેસમાં ઠરાવાયેલ છે કે વિશ્વનાં અન્ય રાષ્ટ્રોની સાથે સંપિ કરવાનું કૃત્ય રાજ્યનું કૃત્ય છે અને તે સંબંધમાં પીડિત નાગરિકને કોઈ દાદ (Relief) મળી શકે નહીં, પરંતુ તેનાથી જો ભારતના નાગરિકોને અસર થતી હોય તો સંસદના કાયદાથી તેને મંજૂરી મળવી જોઈએ. યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયા વિ. રામકમલ કેસમાં ઠરાવાયેલ છે કે જે કૃત્ય કાયદાની સત્તા હેઠળ કરી શકાય, તેના સંબંધમાં આ બચાવ લઈ શકાતો નથી.

એક કેસમાં એક ભૂતપૂર્વ રાજ્ય તરફથી બજાર શરૂ કરવા માટે કેટલીક કર રાહતો આપવામાં આવી હતી. પાછળથી તે રાજ્યનું ભારત સંઘ સાથે જોડાણ થતાં આ કર રાહતો બંધ થઈ હતી. આ કેસમાં ઠરાવાયું કે તે રાજ્યનું કૃત્ય છે અને ભારત સંઘ સાથે જોડાણ થવાથી તે કરારનો અંત આવેલ ગણાય, સિવાય કે અનુગામી રાજય તરફથી તેને અનુમોદન આપવામાં આવે. તે જ રીતે, આઝાદી સમયે જૂનાગઢ રાજ્યે પાકિસ્તાન સાથે જોડાવાનું પસંદ કરેલ હતું. ભારત સરકારે લશ્કરી બળના ઉપયોગથી જૂનાગઢ રાજ્યનો વહીવટ પોતાના હસ્તક લીધો હતો. આ કેસમાં તેને રાજ્યનું કૃત્ય ગણાવી કાયદેસર ઠરાવવામાં આવેલ.

જાલબતી બોહરા વિ. સ્ટેટ ઑફ ઓરિસ્સા કેસમાં પોલીસના મારથી પોલીસ કસ્ટડીમાં મૃત્યુ પામેલ 22 વર્ષના યુવકની માતાને રૂપિયા દોઢ લાખ વળતર ચૂકવવા રાજ્ય સામે સર્વોચ્ચ અદાલતે આદેશ કરેલ છે. કોઈપણ પ્રકારના અમાનવીય કે ક્રૂર અત્યાચાર સામે અનુચ્છેદ 21 હેઠળનું રક્ષણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ -"Custodial death is perhaps one of the worst crimes in a civilised society governed by the rule of law. Any form of torture or cruel or inhuman or degrading treatment would fall within the inhibition of Article 21 of the Constitution whether it occurs during investigation, interrogation or otherwise."

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution

નાણાં, મિલકત અને સંચિત નિધિ

સંઘ અને રાજયો વચ્ચે નાણાકીય સત્તાઓની વહેંચણીને લગતી આપણા બંધારણમાં કરવામાં આવેલ યોજના 

અને નાણાકીય સાધનોની વહેંચણી સંબંધમાં વિગતવાર ચર્ચા કરીયે.

કર નાખવાની સત્તા

બંધારણ અનુચ્છેદ 265 જણાવે છે કે કાયદાની સત્તા સિવાય કોઈ કર નાખી શકાય નહીં કે વસૂલ લઈ શકાય નહીં. એટલે કે કોઈપણ કર બંધારણની જોગવાઈઓ અનુસાર કાયદેસર હોવો જોઈએ. એટલે કે —

1. કરની જોગવાઈ કરતો કાયદો વિધાનમંડળની વૈધાનિક સક્ષમતા અનુસાર ઘડવામાં આવેલ હોવો જોઈએ. એટલે કે પરિશિષ્ટની કોઈપણ નોંધમાં તેનો સમાવેશ થયેલ હોવો જોઈએ.

2. તે કાયદો બંધારણની કોઈ જોગવાઈ હેઠળ પ્રતિબંધિત હોવો જોઈએ નહીં.

3. આવો કાયદો બંધારણની જોગવાઈ વિરુદ્ધ હોવો જોઈએ નહીં.

કર નાખવાની સત્તા ઘણી મહત્ત્વની સત્તા છે. કર વિષયક સિદ્ધાંતી નીચે મુજબ તારવી શકાય.

1. સક્ષમ વિધાનમંડળ તરફથી જ કર નંખાયેલ હોવો જોઈએ.

2. કર વિષયક કાયદો ભ્રામક અથવા બંધારણ પરના કપટ સમાન હોવો જોઈએ નહીં.

3. કાયદાની સત્તા સિવાય કર નાખી શકાય નહીં કે વસૂલ લઈ શકાય નહીં.

4. પશ્ચાદવર્તી અસરથી કર નાખી શકાય છે.

5. કર નાખવાની સત્તા વૈધાનિક સત્તા (Legislative power) છે.

6. કઈ કઈ બાબતો પર કર નાંખવો તે જયારે કાયદામાં સ્પષ્ટપણે જણાવાયેલ હોય ત્યારે તે સિવાયની બાબતોનો નિયમો હેઠળની યાદીમાં સમાવેશ કરી શકાય નહીં.

સંઘ અને રાજ્યો વચ્ચે આવકની વહેંચણી

સંઘ દ્વારા નખાયેલ પરંતુ રાજ્યો દ્વારા વસૂલ લેવાતી અને વિનિયોગ કરાતી જકાતો

સંઘ યાદીમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ સ્ટેમ્પ જકાત ભારત સરકાર નાખશે, પરંતુ તેની વસૂલાત,

(એ) સંઘ પ્રદેશમાં ભારત સરકાર કરશે, અને

(બી) રાજ્યોમાં રાજ્ય કરશે.

કોઈ રાજ્યમાં નાખવાપાત્ર આવી કોઈ જકાતની કોઈ નાણાકીય વર્ષમાં ઊપજ ભારતના સંચિત નિધિનો ભાગ બનશે નહીં, પરંતુ તે રાજ્યને સોંપી દેવામાં આવશે.

સંઘ દ્વારા નખાયેલ અને વસૂલ કરાતા, પરંતુ રાજ્યોને સોંપાતા કર

ભારત સરકાર દ્વારા માલ વેચાણ, ખરીદી અને માલ સોંપણી પર કર નાખવામાં આવશે અને વસૂલ કરવામાં આવશે અને તે અનુચ્છેદ 269 (2) ની જોગવાઈ મુજબ રાજ્યોને સોંપવામાં આવશે.

આંતરરાજ્ય વેપાર અથવા વાણિજ્ય દરમ્યાન માલ અને સેવા કરનું ભારણ અને વસૂલાત

આંતરરાજય વેપાર અને વાણિજ્ય ક્રમમાં પુરવઠા પર ભારત સરકાર દ્વારા માલ અને સેવા કર ભારિત અને વસૂલ કરવામાં આવશે અને માલ અને સેવા કર પરિષદની ભલામણો અનુસાર સંસદના કાયદાથી જોગવાઈ કરાયા મુજબ આવા કરની કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચે આવા કરની ફાળવણી કરવામાં આવશે.

સંઘ દ્વારા નખાયેલ અને વસૂલ લેવાતા, પરંતુ સંઘ અને રાજ્યો વચ્ચે વહેંચવામાં આવતા કર

અનુચ્છેદો 268, 269 અને 269 (A)માં ઉલ્લેખિત જકાતો અને કરો સિવાય, સંઘ યાદીમાં ઉલ્લેખિત તમામ કરો અને જકાતો, અનુચ્છેદ 271માં ઉલ્લેખિત કરો અને જકાતો પરનો સરચાર્જ અને કાયદાથી નખાયેલ કર, ભારત સરકાર દ્વારા વસૂલ કરવામાં આવશે અને સંઘ અને રાજયો વચ્ચે તેની વહેંચણી કરવામાં આવશે. અનુચ્છેદ 246 (A) અને અનુચ્છેદ 269 (A) હેઠળ ભારિત કરે સંઘ અને રાજયો વચ્ચે ફાળવવામાં આવશે.

રાજ્યોનું હિત હોય તેવા ખરડાઓ માટે રાષ્ટ્રપતિની ભલામણ

નીચે મુજબનો કોઈ ખરડો અથવા કાયદામાં સુધારો રાષ્ટ્રપતિની ભલામણ સિવાય કોઈપણ ગૃહમાં રજૂ કરી શકાય નહીં. એટલે કે જેમાં રાજ્યનું હિત હોય;

(એ) તેવા કરો અથવા જકાત નાખતો અથવા તેમાં ફેરફાર કરતો ખરડો અથવા સુધારો,

(બી) આવકવેરાના હેતુ માટે "ખેતીની આવક" વ્યાખ્યામાં ફેરફાર કરતો ખરડો કે સુધારો,

(સી) સંઘ અને રાજયો વચ્ચે નાણાંની વહેંચણી કરતા સિદ્ધાંતોમાં ફેરફાર કરતો ખરડો કે સુધારો, અથવા

(ડી) સરચાર્જ નાંખતો કોઈ ખરડો અથવા સુધારો.

કેન્દ્ર તરફથી કેટલાંક રાજ્યોને અનુદાન

સંસદ જેને સહાયની જરૂરવાળા ઠરાવે તેવાં રાજ્યોની આવકનાં અનુદાન તરીકે, કાયદાથી સંસદ ઠરાવે તે ૨કમ દર વર્ષે ભારતના સંચિત નિધિ પર ભારિત કરવામાં આવશે અને જુદાં જુદાં રાજયો માટે અલગ અલગ રકમો નક્કી કરી શકાશે. નીચેની રકમ ભારતના સંચિત નિધિમાંથી ચૂકવવામાં આવશે.

(એ) અનુસૂચિત જાતિઓના કલ્યાણને ઉત્તેજન આપવા માટે, અથવા

(બી) તે રાજ્યના અનુસૂચિત વિસ્તારોના વહીવટના સ્તરમાં સુધારો કરી તેણે તે રાજ્યના બાકીના વિસ્તારોમાં વહીવટના સ્તરે લઈ જવાના હેતુ માટે,

(સી) ભારત સરકારની મંજૂરીથી કોઈ રાજય તરફથી હાથ ધરવામાં આવે તેવી વિકાસ યોજનાના ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે.

ભારતનો સંચિત નિધિ (Consolidated Fund of India)

અનુચ્છેદ 266માં આ સંબંધમાં જોગવાઈ કરાયેલ છે. આ અનુચ્છેદ મુજબ, ભારત સરકારને

(એ) મળેલ તમામ આવક,

(બી) તિજોરી બીલોથી ઊભી થયેલ તમામ લોનો,

(સી) અન્ય લોનો, અથવા

(ડી) પેશગીઓ, અથવા

(ઈ) લોન ભરપાઈ થતાં મળેલ તમામ નાણાં

મળીને, "ભારતનો સંચિત નિધિ" બનશે. આ જ પ્રકારે “રાજય સંચિત નિધિ"ની રચનાની પણ જોગવાઈ

કરવામાં આવેલ છે. ભારત સરકાર અથવા રાજય સરકારે અથવા તેમના વતી મેળવવામાં આવેલ તમામ જાહેર નાણાં ભારતના જાહેર હિસાબમાં અથવા યથાપ્રસંગ, રાજ્યના જાહેર હિસાબમાં જમા કરાવવામાં આવશે.

કાયદા અનુસાર અને આ બંધારણમાં નિર્દિષ્ટ કરાયેલ હેતુ માટે અને તે રીતે હોય તે સિવાય, ભારતના સંચિત નિધિમાંથી અથવા રાજ્યના સંચિત નિધિમાંથી નાણાંનો વિનિયોગ કરી શકાશે નહીં.

ભારતના સંચિત નિધિ અને ભારતના આકસ્મિક નિધિનો હવાલો, આવી નિધિઓમાં પૈસાની ચુકવણી, તેમાંથી પૈસાનો ઉપાડ, ભારત સરકારને પ્રાપ્ત થયેલ જાહેર નાણાંનો હવાલો, ભારતના જાહેર હિસાબમાં તેની

 ચુકવણી અને તે હિસાબમાંથી પૈસાનો ઉપાડ, અને તેને સંલગ્ન તમામ બાબતોનું નિયમન સંસદના કાયદાથી કરવામાં આવશે. સંસદ કાયદો ઘડે નહીં ત્યાં સુધી, રાષ્ટ્રપતિએ ઘડેલ નિયમોથી તેનું નિયમન કરવામાં આવશે. 

ભારતનો આકસ્મિક નિધિ (Contingency Fund of India)

આ સંબંધમાં અનુચ્છેદ 267માં જોગવાઈ કરાયેલ છે. આ અનુચ્છેદ હેઠળ સંસદના કાયદાથી "ભારતના આકસ્મિક નિધિ"ની રચનાની જોગવાઈ કરાયેલ છે. તેમાં આવા કાયદાથી નક્કી કરાયેલ રકમ વખતોવખત જમા કરાવવામાં આવે છે. અણધાર્યા ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે અનુચ્છેદ 115 અને અનુચ્છેદ 116 હેઠળ સંસદ કાયદાથી અધિકૃત કરે નહીં ત્યાં સુધી તે નિધિમાંથી પોતે પેશગીઓ આપી શકે તે માટે રાષ્ટ્રપતિ હસ્તક મૂકવામાં આવશે.

રાજ્ય વિધાનમંડળ કાયદાથી "રાજય આકસ્મિક નિધિ"ની રચના કરી શકે. તેમાં આવા કાયદાથી નક્કી કરવામાં આવે તે રકમ વખતોવખત જમા કરાવવામાં આવશે અને અણધાર્યા ખર્ચને પહોંચી વળવાના હેતુ માટે, અનુચ્છેદ 205 અથવા અનુચ્છેદ 206 હેઠળ, રાજ્ય વિધાનમંડળ કાયદાથી આ ખર્ચને અધિકૃત કરે નહીં ત્યાં સુધી, તે નિધિમાંથી પોતે પેશગીઓ આપી શકે તે માટે તે રાજ્યના રાજયપાલ હસ્તક મૂકી શકે.

રાજય સંચિત નિધિ અથવા રાજય આકસ્મિક નિધિનો હવાલો, તે નિષિઓમાં પૈસાની ચુકવણી, તેમાંથી પૈસાનો ઉપાડ, જાહેર નાણાંનો હવાલો, ભારતના જાહેર હિસાબમાં તેની ચુકવણી અને તે હિસાબમાંથી નાણાંનો ઉપાડ અને તેને સંલગ્ન બાબતોનું નિયમન સંસદે ઘડેલ કાયદાથી કરવામાં આવશે અને સંસદ કાયદો ઘડે નહીં ત્યાં સુધી, તે રાજ્યના રાજયપાલે ઘડેલા નિયમોથી તેનું નિયમન કરવામાં આવશે.

ભારતનું નાણાં પંચ

આ સંબંધમાં અનુચ્છેદ 280માં જોગવાઈ કરાયેલ છે. આ જોગવાઈ મુજબ, બંધારણના પ્રારંભથી બે વર્ષમાં અને ત્યારબાદ દર પાંચ વર્ષના અંતે અથવા તે અગાઉં, રાષ્ટ્રપતિને જરૂરી જણાય ત્યારે હુકમ કરીને, એક નાણાં પંચની રચના કરશે, આવું નાણાં પંચ અધ્યક્ષ ઉપરાંત ચાર સભ્યોનું બનેલ હશે.

લાયકાત અને પસંદગી ધોરણ

સંસદ કાયદાથી આ પંચના સભ્ય તરીકે નિમણૂક થવા માટે જરૂરી લાયકાત અને તેમને પસંદ કરવાની રીત નિયત કરી શકે.

ફરજો

પંચની નીચેની બાબતોમાં રાષ્ટ્રપતિને ભલામણો કરવાની ફરજ રહેશે :

(એ) સંઘ અને રાજયો વચ્ચે વહેંચવામાં અથવા વહેંચી શકાય તેવા કરની ચોખ્ખી ઊપજની તેમની વચ્ચે વહેંચણી કરવા અને રાજ્યો વચ્ચે આવી આવકના તેમના દરેક ભાગની ફાળવણી,

(બી) ભારતના સંચિત નિધિમાંથી રાજયની આવકને અનુદાન આપવામાં નિયમન કરવાના સિદ્ધાંતો, 

(સી) રાજયના નાણાં પંચે કરેલ ભલામણના આધારે રાજયમાં સંચિત નિધિમાં વધારો કરવા માટે અને રાજ્યમાં પંચાયતોના સંસાધનો પૂરક બનવા માટે જરૂરી પગલાંઓ,

(ડી) રાજયના નાણાં પંચે કરેલ ભલામણના આધારે રાજ્યમાં સંચિત નિધિમાં વધારો કરવા માટે અને રાજ્યમાં શહેર સુધરાઈનાં સંસાધનો પૂરક બનવા માટે જરૂરી પગલાંઓ.

રાષ્ટ્રપતિ, નાણાં પંચે કરેલ ભલામણો, તેના પર લેવાયેલ પગલાં વિશેની સમજૂતી નોંધ સાથે, સંસદના દરેક ગૃહ સમક્ષ રજૂ કરાવશે.

You May Also Like - ભારતીય બંધારણ - Indian Constitution