જાહેર સલામતી અને સગવડ ને અસર કરતા ગુનાઓ

 Law   Sahitya 

 Offenses affecting public safety and convenience

IPC પ્રકરણ-14,  

સલામતી અને સગવડ, કલમ. 279 થી 289

જાહેર સલામતી અને સગવડને અસરકર્તા ગુનાઓ (Offences affecting Public Safety and Convenience) વિષે જાણવા માટે આપણે હવે વિગતવાર ચર્ચા કરીયે. કારણ કે આ પ્રકરણ માં વિવિધ પ્રકારની ઉપેક્ષા (negligence) અને ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂક સંબંધી એકંદરે સાત અપરાધોનો આ વિભાગમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે

• જાહેર રસ્તા ઉપર અવિચારીપણે (rashly) હાંકવું અથવા સવારી કરવી : ક. 279.

જાહેર માર્ગ ઉપર, મનુષ્યની જિંદગી ભયમાં મુકાય એવી રીતે અવિચારપણે અથવા ઉપેક્ષામાંથી હાંકવા અગર સવારી કરવાનો અપરાધ સામાન્ય રીતે ઘણો જ બનતો હોય છે. પરીક્ષાની દૃષ્ટિએ પણ આ કલમ અગત્યની છે. બાકીની કલમો 280 થી 289 માત્ર ઉલ્લેખ કરવા યોગ્ય છે. મનુષ્યની જિંદગી જોખમમાં મુકાય એ રીતે જાફર રસ્તા ઉપર અવિચારીપણે અથવા ઉપેક્ષાથી હાંકવા અથવા સવારી કરવા માટે ક. 279માં શિક્ષાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે.

આ કલમ અનુસાર એ જરૂરી નથી કે એવું અવિચારી અને ઉપેક્ષાયુક્ત હાંકવાનું કૃત્ય કોઈ વ્યક્તિની જિંદગી અથવા મિલકતને ખરેખર હાનિ થવામાં પરિણમ્યું હોય. તે માટે રસ્તા ઉપર કોઈ વ્યક્તિની હાજરી હોવાનું પણ જરૂરી નથી. ફક્ત રસ્તાનો ઉપયોગ કરનાર વ્યક્તિઓની જિંદગી જોખમમાં મૂકાવાની શક્યતા હોવાનું તે માટે પૂરતું છે. પરંતુ ઠપકાને પાત્ર બને એવાં દરેક કૃત્યો સાધારણ રીતે અવિચારી અથવા ઉપેક્ષાયુક્ત હોતા નથી.

ઉદાહરણ

આરોપી એક સાઈસ હતો. તેના માલિકના ઘોડા ઉપર સાજ મૂકીને તેને ગાડીમાં જોડયો હતો તથા તેના માલિકને તેમાં બેસાડીને ઘોડાગાડીને તેના માલિકના મકાનના આંગણામાં ઊભી રાખી. કોઈ વાજબી કારણ સિવાય ઘોડો ક્યાંક જતો રહ્યો હતો, તેથી આ પ્રસંગમાં ઘોડાવાળાની ફોજદારી જવાબદારી ઊભી થતી નથી. પણ કેવળ દીવાની પ્રકારની જવાબદારી ઊભી થાય છે. 

હવે એક બીજો કિસ્સો જોઈએ.

બળદગાડી હાંકતી વખતે ત્રિકમભાઇ બળદોને ખોટી દિશામાં હાંકે છે અને તેથી તેના ગાડાની ધરી ફરિયાદીની ગાડીને અથડાય છે. પરિણામે તેની ગાડીને નુકસાન થાય છે. તો શું કોઈ ગુના માટે તે જવાબદાર બને છે ખરો ? હા તે જવાબદાર બને છે કલમ 283 મુજબ, જાહેરમાર્ગમાં ભય અથવા અડચણ કરવા માટે તે દોષિત અને ગુનેગાર છે. જો ત્રિકમભાઇ કોઈ ખાનગી સ્થળે ગાડું હાંકતો હોત તો કોઈ અપરાધ માટે જવાબદાર થાત નહિ; પરંતુ જાહેર માર્ગ ઉપર આ રીતે કર્યું હોઈને ક. 279 અથવા ક. 283 મુજબનો તે ગુનો કરે છે. અને તે સજાને પાત્ર બને છે.

• અવિચારીપણે અથવા ઉપેક્ષાથી કોઈ વાહન હંકારવું : ક. 280.

• વહાણવટીને ખોટે માર્ગે દોરવા ખોટું અજવાળું, નિશાની અથવા બોયું પ્રદર્શિત કરવું : ક. 281. 
• જોખમકારક અથવા અસહ્ય બોજો ભરેલા વહાણમાં ભાડું કરીને કોઈ વ્યક્તિને જળમાર્ગેથી લઈ જવી કલમ. 282
• જાહેર માર્ગ ઉપર અથવા જળમાર્ગમાં કોઈ મિલકત પરત્વે કાંઈ કરીને અથવા કરવામાં કાંઈ કસૂર કરીને, કોઈ વ્યક્તિને ભય, અડચણ હાનિ કરવી : ક. 283.
• ઝેરી પદાર્થો, અગ્નિથી સળગી ઊઠે એવા તથા સ્ફોટક પદાર્થો અથવા યંત્રો સંબંધમાં અવિચારી રીને અથવા ઉપેક્ષાથી અગર જાણીને કાર્ય કરવું અથવા કાંઈક કરવામાં ઉપેક્ષાથી કસૂર કરવી, કે જેથી જિંદગી જોખમમાં મુકાય અથવા તેથી ઈજા અથવા હાનિ થવાની સંભવ હોય : ક. 284 થી 287.
• કોઈ મકાન ઉતારતાં અથવા મરામત કરતાં અથવા કોઈ પ્રાણીના કારણે જિંદગીને જોખમ થતું રોકવા, તે પરત્વે યોગ્ય બંદોબસ્ત કરવામાં જાણીને અથવા ઉપેક્ષાથી કસૂર કરવી : કલમ. 288-289.

ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂક ક્યારે શિક્ષાને પાત્ર બને છે ? 

(Negligent Conduct When Punishable)

(કલમ. 129, 137, 233, 279 થી 289, 304-એ, 336-338)

ફોજદારી ધારાની નીચે દર્શાવેલ કલમો અન્વયે ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂકને શિક્ષાને પાત્ર ઠરાવવામાં આવી છે. અર્થાત્-

1. કોઈ જાહેર નોકર, રાજ્ય અથવા યુધ્ધના કેદીને તેની સંભાળમાંથી. (તેની) ઉપેક્ષાથી નાસી જવા દે : કલમ. 129.
2. કોઈ વેપારી વહાણમાં તેના કપ્તાનની ઉપેક્ષાથી કોઈ ભાગેડુ વ્યક્તિને છુપાવવામાં સહાયક થાય :કલમ. 137.
3. જાહેર નોકરની ઉપેક્ષાથી કોઈ વ્યક્તિ અટકાયતમાંથી નાસી જાય : ક. 233.
4. કલમ. 279 થી 289માં જણાવવામાં આવેલ વિવિધ અવિચારી અને ઉપેક્ષાયુક્ત કૃત્યો.
5. ઉપેક્ષાથી મૃત્યુ નિપજાવવું : ક. 304-એ.
6. ઉપેક્ષાથી બીજાની જિંદગી અથવા સલામતીને જોખમમાં મૂકીને વ્યથા કરવી : ક. 337, અને,
7. ઉપેક્ષાથી મહાવ્યથા પહોંચાડવી : 8. 388.

અવિચારી કૃત્યોને કઈ રીતે શિક્ષાને પાત્ર ઠરાવવામાં આવેલ છે ?

(કલમ. 297, 280, 284 થી 289 અને  304-એ અને 336 થી 338)

ફોજદારી ધારા મુજબ ગુનાને પાત્ર ગણવામાં આવેલ અવિચારી કૃત્યો આ પ્રમાણે છે : 

કલમ. 279 અને 280 અનુસાર અવિચારીપણે હાંકવું, સવારી કરવી અગર વહાણ હંકારવાનું શિક્ષાને પાત્ર છે. જ્યારે ક. 284 થી 287 દ્વારા અનુક્રમે ઝેરી પદાર્થો, અગ્નિ અને સળગી ઊઠે એવા અને સ્ફોટક પદાર્થો અને યંત્રો સંબંધમાં અવિચારી અને ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂકને શિક્ષાને પાત્ર બનાવવામાં આવી છે. વળી, ક. 288-289 થી ઈમારત તોડવામાં અથવા મરામત કરવા તથા પ્રાણીઓને રાખવા સંબંધમાં ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂક દાખવવામાં આવે તો એ ગુનો બને છે તથા ક. 304-એ અને 336 થી 338 દ્વારા અનુક્રમે અવિચારી અને ઉપેક્ષાયુક્ત વર્તણૂકથી મોત નિપજાવવું, માણસની જિંદગી અથવા સલામતી ભયમાં મૂકવી, વ્યથા કરવી અથવા મહાવ્યથા પહોંચાડવાના કૃત્યોને શિક્ષાને પાત્ર ગણવામાં આવે છે.

Read More - ભારતીય ફોજદારી ધારો IPC 

ઉપેક્ષા, ગુનાહિત ઉપેક્ષા અને અવિચારીપણાની વ્યાખ્યાઓ

ઉપેક્ષા: 'ઉપેક્ષા' એટલે કાંઈક કરવામાં કસૂર કરીને, કે જે સાધારણ રીતે મનુષ્યની બાબતોમાં વર્તણૂકનું નિયમન કરતાં ધોરણોથી પ્રેરાઈને કોઈ સમજદાર વ્યક્તિ કરત અથવા કોઈ કાર્ય કરીને કે, જે કોઈ ડાહ્યો  અને સમજદાર વ્યક્તિ કરત નહિ, એવી ફરજનો ભંગ કરવો-આ સાદી ઉપેક્ષા છે. ગુનાહિત ઉપેક્ષા નથી.

ત્યારે ગુનાહિત ઉપેક્ષા એટલે શું? 'ગુનાહિત ઉપેક્ષા', એટલે કે જેમાંથી આરોપનું કારણ ઉત્પન્ન થયું હોય એવી તથા સામાન્ય જનતાને અથવા કોઈ વ્યક્તિવિશેષને થતી હાનિ અટકાવવામાં, બેહદ અને દોષિત-ઉપેક્ષા વૃત્તિ અથવા યોગ્ય અને વાજબી સંભાળ અને સાવચેતીનો ઉપયોગ કરવામાં નિષ્ફળતા કે જે બધા જ સંજોગોને લક્ષમાં લેતાં ધ્યાનમાં લેવાની આરોપીની અનિવાર્ય ફરજ હતી. જસ્ટિસ હોલોવેના શબ્દોમાં કહીએ તો “ગુનાહિત ઉપેક્ષા એટલે ગેરકાયદેસર અને હાનિકારક પરિણામ નીપજશે એવી વિચારણા કર્યા સિવાય કરવામાં આવેલ કાર્ય; પરંતુ એ સંજોગો જોતાં જણાતું હોય કે કર્તાએ એવી સાવચેતી વાપરી નથી, જો તેણે એમ કર્યું હોત, તો અવશ્ય તેની એવી ચેતના થઈ હોત."

હવે ગુનાહિત અવિચારીપણું  એટલે શું છે એ વિષે જોઈએ: "ગુનાહિત અવિચારીરીપણુ એટલે કોઈ ભયજનક અથવા તરંગી કાર્ય કરવાનું જોખમ લેવું.  કે જે જોખમ લેતી વખતે જ્ઞાન હોય કે તે એવું જોખમ છે અને તેથી કદાચ હાનિ થશે નહિં, પણ હાનિ કરવાના ઈરાદા સિવાય અથવા જ્ઞાનથી કે તેથી એમ થવા સંભવ છે. પરિણામ  વિષે બેફિકરાઈથી અને અવિચારીપણું દાખવીને એવું કાર્ય કરવાનું જોખમ લેવામાં ગુનાહિત વૃત્તિ સમાયેલી છે.

ઉદાહરણ

 દા. ત. આરોપીને ચોર સતાવતા હતા. એક વખત ત્રણ ચોરી તેની આજુબાજુ ભટકે છે બેવી ખબર મળતા. બીજા બે જણને સાથે લઈને તપાસ કરવા નીકળ્યો, રસ્તામાં એક માણસ ને ઝાડ નીચે વાંકો વળેલો જોઈને એ ચોર છે એમ સમજી તેના ઉપર ગોળીબાર કર્યો હતો. આથી તે મરણ પામ્યો હતો. હકીકતમાં તે એક મજૂર હતો. તે કેસમાં નક્કી થયું હતું કે આરોપીનું કૃત્ય ઘણું જ અવિચારી હતું.

Read More - ભારતીય ફોજદારી ધારો IPC 

તોલ અને માપને લગતા ગુનાઓ OFFENCES RELATING TO WEIGHT AND MEASURESI

તોલ અને માપને લગતાં ગુનાઓ વિષે વિગત વાર ચર્ચા કરીયે અને તેને લગતા કાયદામાં વિવિધ જોગવાઈ સમજીયે.  

તોલ અને માપને લગતાં ગુનાઓમાં ફક્ત ત્રણ ગુનાઓ છે.

• (1) દગલબાજીથી વજન કરવાનું ખોટું સાધન વાપરવું અથવા ખોટું વજનિયું અથવા ખોટી લંબાઈ અથવા ભરતનું માપ વાપરવું : ક. 064-265.
• (2) દગલબાજીથી તેનો ઉપયોગ કરવાના ઈરાદાથી ખોટાં વજન કરવાના સાધનો વગેરે જાણી જોઈને પાસે રાખવા કલમ. 266.

કેવળ ખોટાં વજનિયા અથવા માપ રાખવાથી કોઈ અપરાધ થતો નથી પરંતુ કપટયુક્ત ઈરાદો હોવાનું પુરવાર કરવાનું જરૂરી છે. આજુબાજુના સંજોગો ઉપરથી તે પરત્વે અનુમાન તારવી શકાય.

દા.ત. -  

લુચ્ચાઈથી બનાવેલું ખોટું વજનિયું ઉપયોગ કરવામાં પકડાય નહિ એવી રીતે થાપ આપીને પાસે રાખવું અથવા આરોપી પાસે બે પ્રકારના- ઓછાં અને ધોરણસરનાં-વજનિયાં હોવાં.

(3) (વજન અને માપમાં) ખોટાં સાધનો, વગેરે તેઓ સાચાં છે એમ માનીને ઉપયોગ થાય તે માટે જાણીજોઈને બનાવવા અથવા વેચવાં : ક. 267.

કોઈ ચોક્કસ વજન અને માપના સંદર્ભમાં આ પ્રકરણ હેઠળના ગુનાઓ જણાવવામાં આવ્યા નથી, પણ જે પ્રચલિત ન હોય અથવા કોઈ સ્થળે વપરાશમાં ન હોય એવાં ખોટાં વજન અથવા માપ એવો તેનો અર્થ થાય છે.

ફોજદારી કામ ચલાવવાની રીતના કાયદાની ક. 153 મુજબ કોઈ પોલીસ સ્ટેશનના અધિકારીને વજનિયાં અને માપ તપાસવા કોઈ દુકાનનો તપાસ કરવાનો અધિકાર છે. વળી, એવાં ખોટાં વજન તથા માપ વગેરે જપ્ત કરવાની પણ સત્તા છે. પણ વૉરંટ વગર ધરપકડ કરવાની તેને સત્તા નથી. 

Read More -  અધિનિયમ અને કાયદા - LAW & ACT 

પ્રકરણ-8 ખોટો પુરાવો અને જાહેર ન્યાય વિરુદ્ધના ગુનાઓ OF FALSE EVIDENCE AND OFFENCES AGAINST PUBLIC JUSTICE

ન્યાય વિરુદ્ધના ગુનાઓ અંગે પ્રકરણ-11માં, ક. 191 થી 229 દ્વારા કહેવામાં આવ્યું છે. તેમાં ‘ખોટી સાક્ષી આપવી તથા ખોટો પુરાવો બનાવવો' વગેરે ગુનાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ ગુનાઓ ને નીચે પ્રમાણે દસ પેટા વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે - 

1 . ખોટો પુરાવો અને તે સંબંધક ગુનાઓ : ક, 191 થી 200 (આ પેટાવિભાગમાં નીચે જણાવેલ ગુનાઓનો સમાવેશ થાય છે.)

(ક) ખોટી સાક્ષી આપવી : કલમ. 191.

(ખ) ખોટો પુરાવો બનાવવો : ક. 192.

(ગ) ઉપરોક્ત બંને ગુનાઓના વધુ ગંભીર પ્રકારો : ક. 194-195.

(ઘ) ખોટી સાક્ષી આપવી અથવા ખોટો પુરાવો બનાવવાના ગુનાઓની રીતે જ શિક્ષાને પાત્ર થતા ગુનાઓ : ક. 196 થી 200

2. પુરાવો ગુમ કરવો. ખોટી માહિતી આપવી અને દસ્તાવેજી પુરાવાનો નાશ કરવો : ક. 201 થી 204.

3. ખોટું રૂપ ધારણ કરવું : ક. 205, 229, 140, 170, 171, અને 416. 

4. અદાલતની કાર્યવાહીનો દુરુપયોગ : ક. 206 થી 210.

5. ગુનાનો જૂઠો આરોપ : 8. 211.

6./7. ગુનેગારોને છુપાવવા અગર આશ્રય આપવો : ક. 201, 215, 213 થી 212 અને 216-એ અને 216-બી

8. કાયદેસરની ધરપકડ કરવામાં સામે થવું : ક. 224-225 અને 225-બી.

9. શિક્ષાનું ઉલ્લંઘન કરવું : ક. 227.

10. અદાલતનો તિરસ્કાર : ક. 228.

હવે તે દરેક વિષે વિસ્તારથી જોઈએ.

1. ખોટો પુરાવો અને તે સંબંધક ગુનાઓ (False Evidence and Cognate Offences) (5. 191 थी 200)

(ક) ખોટી સાક્ષી અથવા પુરાવો આપવો (Giving False Evidence) [ક. 191]:

ક. 191 અગત્યની છે. તેનો સંભાળપૂર્વક અભ્યાસ કરવાનું જરૂરી છે. આથી તેનું વિશ્લેષણ કરીને જોઈએ,

જે કોઈ (વ્યક્તિ), કે જે કાયદેસર રીતે

(ક) સોગંદથી, અથવા

(ખ) કાયદાની કોઈ સ્પષ્ટ જોગવાઈ અનુસાર સત્ય કહેવા અથવા

(ગ) કોઈ વિષય પરત્વે કાંઈ એકરાર કરવા બંધાયેલા હોય- (અને)

એવી હકીકત જણાવે (મૌખિક અથવા બીજી કોઈ રીતે)

કે જે ખોટી હોય, અને તે-

(1) ખોટી છે એમ તે જાણતો હોય, અથવા માનતો હોય, અથવા

(2) તે ખરી છે એમ માનતો હોય નહિ-

તે ખોટી સાક્ષી યાને કે પુરાવો આપે, એમ કહેવાય . 191.

આ ઉપરાંત, આ કલમની બીજી સમજૂતીમાં જણાવાયું છે કે કોઈ માણસ પોતે જ હકીકત જાણતો ન હોય અથવા માનતો ન હોય, તે જાળે છે અથવા જાને છે એવું જણાવે તો તે ખોટી સાક્ષી આપે છે એમ કહી શકાય. સમજૂતી -2 તથા નીચેના પાંચ દષ્ટાંતો અગત્યના છે.

દષ્ટાંતો : 

(એ) મ વિરૃદ્ધના ક ના એક હાજર રૂપિયાના એક સાચા દાવાના સમર્થનમાં ક  સોગંદ ઉપર ખોટી જબાની આપે છે અને જણાવે છે કે તેણે મ ને ચના લહેણાનો સ્વીકાર કરતાં સાંભળ્યો હતો. ક ને ખોટી સાક્ષી આપી છે. એમ કહેવાય.

(બી) સોગંદ ઉપર સત્ય કહેવાની પ્રતિજ્ઞા લઈને બ જણાવે છે કે તે માને છે કે તે અમુક સહી મ ના હસ્તાક્ષરમાં છે. હકીકતમાં તે મ ના  હસ્તાક્ષરમાં છે એમ માનતો નથી. અહીં, બ  એવી હકીકત જણાવે છે કે જે ખોટી છે એમ તે પોતે જાણે છે. તેથી બ તેની ખોટી સાક્ષી આપે છે.

(સી) બ  મ ના હસ્તાક્ષર વિષે સામાન્ય રીતે જાણતો હોઈ શુદ્ધબુદ્ધિથી જણાવે છે કે અમુક સહી મેં ના હસ્તાક્ષરમાં છે એમ માને છે.  બ નું આ વિધાન તેની માન્યતા છે કે જે તેના માનવા મુજબ ખરું છે અને તેથી એ સહી તેના હસ્તક્ષારમાં ન હોય છતાં,  બ એ ખોટી સાક્ષી આપે છે. એમ કહી શકાય નહિ.

[નોંધ: ઉપરોક્ત દૃષ્ટાંતમાં જણાવેલ 'શુદ્ધબુદ્ધિથી' શબ્દ નોંધપાત્ર છે. તેથી ઘણો જ તફાવત પડે છે. સોગંદ ઉપર ખોટી જુબાની આપવાનું તહોમત મૂકવામાં આવેલ આરોપીના ઈરાદા પ્રત્યે લક્ષ્ય આપવું જરૂરી છે, એટલે કે તે . સહી ગ્નની હતી નહિ છતાં જવાબદાર થતો નથી.]

(ડી) સોગંદ ઉપર સાચું કહેવા 37 બંધાયેલ હતો. છતાં, તે એવું વિધાન કરે છે કે મેં અમુક દિવસે અમુક સ્થળે હતો એવું તે જાણે છે. હકીકતમાં 37 તે વિશે કાંઈ જ જાણતો નહોતો. તેથી જણાવેલ દિવસે મેં અમુક સ્થળે હતો કે કેમ તે બાબતમાં ખોટી સાક્ષી આપે છે.

(ઈ) બ દુભાષિયા અથવા અનુવાદક કોઈ નિવેદનનો અર્થ ખરો છે અથવા ભાષાંતર ખરું છે એવું પ્રમાણપત્ર આપે છે, કે જેનો સાચો અર્થ અથવા ભાષાંતર કરવા તે સોગંદ ઉપર બંધાયેલો હતો. પણ તે સાચું છે અથવા ખરું છે એમ માનતો ન હતો. તેથી બ  એ ખોટી જુબાની આપી છે : ક. 191. સોગંદ ઉપર ખોટી સાક્ષી આપવી (Perjury)ના ગુનાનાં મુખ્ય તત્ત્વો : ખોટી સાક્ષી આપવાના ગુનાને ઈંગ્લિશ કાયદામાં પર્જરી (Perjury) કહેવામાં આવે છે. ક. 191માં જણાવ્યા મુજબના ગુનામાં મુખ્ય ચાર આવશ્યક તત્ત્વો છે.

અર્થાત્- તે 

(1) સોગંદ અથવા કાયદાની સ્પષ્ટ જોગવાઈ અનુસાર કોઈ વ્યક્તિ સત્ય કહેવાને બંધાયેલ હોવી જોઈએ. સંબંધમાં ચાર મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે, જેમ કે-

(ક) સોગંદ લેવડાવવાને અધિકૃત વ્યક્તિઓએ સોગંદ લેવડાવેલ હોવાનું આવશ્યક છે. જો (સોગંદ આપવાનો) અધિકાર યોગ્ય અધિકૃત સત્તા પાસેથી મેળવેલ ન હોય તો સોગંદ લઈને ખોટું નિવેદન કર્યું હોય છતાં, કોઈ જવાબદારી ઊભી થતી નથી.

દા. ત.. હુકમનામાની બજવણીના એક કામમાં જ નામના એક દેવાદારે- કોર્ટમાં ખોટું નિવેદન કરીને બનાવટી પહોંચ રજૂ કરી હતી. પણ તે હુકમનામા અંગેનું કામ ચલાવવાનો એ અદાલતને હુકમ નહોતો તેથી તે કેસ સાંભળવાનો એ અદાલતને અધિકાર નહિ હોવાથી, બ  એ ખોટી સાક્ષી આપવાનો અપરાધ કર્યો નહોતો એમ નક્કી થયું હતું. આ બનાવમાં ઘણું કરીને ક. 191 (ખોટી સાક્ષી આપવી) અને ક. 471 (ખોટો બનાવટી દસ્તાવેજનો ખરા તરીકે ઉપયોગ કરવો) લાગુ પડી શકે; પરંતુ એ બંને કલમો માટે આવશ્યક છે કે સોગંદ યોગ્ય સત્તાવાળાએ લેવડાવેલ હોય. જો તેને એવો અધિકાર ન હોય, તો સોગંદ આપ્યા હોય તથા ખોટું વિધાન કર્યું હોય તે છતાં, ગુના માટે જવાબદારી ઊભી થતી નથી. આથી બ એ કોઈ ગુનો કર્યો નથી.

વળી, અદાલત ભારતીય હોવી જોઈએ, નહિ તો ભારતમાં જવાબદાર થઈ શકે એવો કોઈએ ગુનો કર્યો છે એમ કહેવાય નહિ.

(ખ) બીજું, સોગંદ લેવડાવ્યા હોય કે નહિ, અથવા અયોગ્ય રીતે લેવડાવ્યા હોય તેમ છતાં આ ગુનો સંપૂર્ણ

ભારતમાં સોગંદ વિવિધ પ્રકારો પૈકીનો એક છે, કે જે દ્વારા કોઈ વ્યક્તિને મત્ય કહેવાની ફરજ પડે, આ સોગંદ અયોગ્ય રીતે આપવામાં આવ્યા હોય તો પણ આ ગુનો બની શકે.

(ગ) ત્રીજું. તે માટે જરૂરી નથી કે આપવામાં આવેલ ખોટી જુબાની જે મુકદમામાં આપવામાં આવી હોય તે માટે અગત્યની હોય. આ કલમના શબ્દો ઘણા જ વિશાળ છે અને કરવામાં આવેલ ખોટા વિધાનોને બનાવની સાથે સબંધ હોવો જોઈએ એવી કોઈ મર્યાદા બાંધવામાં આવી નથી. 

(ઘ) છેવટે કહેવાનું કે (સોગંદ ઉપર) ખોટું નિવેદન કરવા માટે ખારોપી વિરુદ્ધ કામ ચલાવી શકાય નહિં. કારણ કે આરોપીને સોગંદ આપવાના હોતા નથી. 

(2) કોઈ વ્યક્તિ કોઈ વિષય પરત્વે એકાર કરવા કાયદેસર રીતે બંધાયેલ હોવી જોઈએ. 'એકશર' એટલે ઔપચારિક લેખિત નિવેદન કે જે લેખિત આપવાનું કાયદા મુજબ આવશ્યક હોય. કાયદાની આજ્ઞા અનુસાર જ્યારે કોઈ એકરાર કરવામાં આવે અને જો તે ખોટો હોય તો તે શિક્ષાને પાત્ર ઠરે છે; પરંતુ એવો એકરાર, જો કોઈ ખાતાના નિયમ અગર હુકમ અનુસાર કરવામાં આવ્યો હોય તો, એવો ખોટો એકરાર કરનાર આ કલમ અન્વયે ગુનેગાર બનતો નથી.

(3) તેણે ખોટું નિવેદન આપ્યું હોવું જોઈએ. અસત્ય હોવાની સીધી સાબિતી હોવાનું જરૂરી છે; પરંતુ સાક્ષીના બે વિરુદ્ધ જવાબો - કે જે બંને કદી સત્ય હોઈ શકે નહિ- રજૂ કરીને આ હકીકત પરોક્ષ રીતે પૂરવાર કરી શકાય. (4) તે-(ક) એ નિવેદન ખોટું છે એમ જાણતો અથવા માનતો હોવો જોઈએ, અથવા (ખ) સત્ય છે એમ માનતો હોવો ન જોઈએ.

પર્જરીનો ઈંગ્લિશ કાયદો : ખોટી સાક્ષી આપવાનો ગુનો ઈંગ્લિશ કાયદામાં પર્જરી તરીકે ઓળખાય છે. આથી જો પર્જરીની વ્યાખ્યા આપો એમ પૂછવામાં આવે તો ક્ષણભર તો મુંઝાઈ જવાય. ખોટી સાક્ષી આપવાની કે પછી પર્જરીની વ્યાખ્યા આપવી એ નક્કી કરવાનું કવચિત્ મુશ્કેલ જણાય પણ આવી શંકા જ્યારે ઉત્પન્ન થાય ત્યારે બંનેનો જવાબ ટૂંકમાં આપવાનું સલાહ ભરેલું છે. ભારતીય કાયદા કરતાં પર્જરીનો ઈંગ્લિશ કાયદો કંઇક અંશે જુદો છે. તે કાયદા અનુસાર સોગંદ ઉપર કોઈ ન્યાયની કાર્યવાહીમાં અથવા તે અંગે ન્યાયાધીકરણ (Tribunal) સમક્ષ પુરાવો આપ્યો હોવો જોઈએ, કે જે પુરાવો કાર્યવાહીના સંબંધમાં આધાર રાખતા કોઈ પ્રશ્ન અંગે કોઈ મહત્ત્વનો હોય તથા સાક્ષીની જાણ મુજબ તે ખોટો હોય અથવા તે સાચો નથી એમ તે માનતો હોવો જોઈએ.

આથી, ઈંગ્લિશ કાયદા મુજબ સોગંદ પર અથવા પ્રતિજ્ઞા પર કહેવામાં આવેલ કોઈ વિધાન પર્જરીનો ગુનો બને તે માટે સાબિત કરવું જોઈએ- (1) એ ન્યાયની કાર્યવાહી દરમિયાન કરવામાં આવ્યું હતું. (2) યોગ્ય ન્યાયાધીકરણ (ટ્રિબ્યુનલ) સમક્ષ કરવામાં આવ્યું હતું. (3) પ્રસ્તુત પ્રશ્ન પરત્વે તે મહત્ત્વનું હતું. તથા 

(4) સાક્ષી તે ખોટું છે એમ જાણતો હતો અથવા તે સાચું નથી એમ માનતો હતો.

તદુપરાંત, ઈંગ્લિશ કાયદા મુજબ પર્જરીનો ગુનો સાબિત કરવા માટે ઓછામાં ઓછા બે સાક્ષીઓની આવશ્યકતા છે, જ્યારે ભારતમાં પુરાવાના કાયદાની કલમ 134 અનુસાર અમુક ચોક્કસ સંખ્યામાં સાક્ષીઓ રજૂ કરવાની જરૂર નથી.

ભારતીય અને ઈંગ્લિશ પર્જરીના કાયદાનો ભેદ : તો પછી ખોટી સાક્ષી આપવાના ગુના અંગે ભારતીય અને ઈંગ્લિશ કાયદા વચ્ચે ભેદ ક્યાં છે ? બંને તફાવતના પ્રથમ લક્ષણ વિશે ઉપર જણાવ્યું છે. બીજો મુદ્દો એ છે * કે પર્જરીના ગુનામાં, સોગંદ ઉપર કહેવામાં આવેલ હકીકત તે મુકદ્દમા માટે અગત્યની હોવી જોઈએ પણ ક. 191 મુજબ એ પ્રમાણે હોવું જરૂરી નથી. વળી પર્જરીના ગુના માટે સોગંદ અથવા પ્રતિજ્ઞા એ આવશ્યક અંગ છે. જ્યારે 8. 191 અનુસાર તેમ નથી.

'ખોટી માહિતી આપવી' અને 'ખોટી સાક્ષી આપવી'ના ગુનાઓ વચ્ચેનો તફાવત : આ બંને ગુનાઓ વચ્ચે દેખીતો અને ચોખ્ખો તફાવત રહેલો છે. જેમ કે –

(1) ખોટી માહિતી કોઈને પણ-કોર્ટને સુદ્ધાં-આપી શકાય: જ્યારે ખોટી સાક્ષી ફક્ત ન્યાયની અદાલત સમક્ષ ન્યાયની કાર્યવાહી ચલાવતા કોઈ જાહેર નોકર સમક્ષ આપી શકાય.

અથવા (2) ખોટી માહિતી, સોગંદ ઉપર અથવા તે સિવાય પણ આપી શકાય છે; જ્યારે ખોટી સાક્ષી સોગંદ ઉપર અપાયેલ હોવી જોઈએ.

(3) ખોટી માહિતી જેને આપવામાં આવી હોય એ જાહેર નોકર હોય છે તથા એવી માહિતી એ જાહેર નોકર પોતાની કાયદેસરની સત્તાનો ઉપયોગ કરીને બીજી કોઈ વ્યક્તિને હાનિ પહોંચાડે એવા ઈરાદાથી આપવામાં આવી હોય છે, જ્યારે પ્લેટો સાહી આપવા માટે એ હરીકત જરૂરી નથી કે જેની વામાં આવ્યું હોવાનું પણ જોવા જેવા છે - કાન કોઈ વિનિષ્ટ ઈરાદાથી કરવામાં આવ્યા નું પણ જરૂરી નહી" (ત) ઓટી સાહી આપવાના ગુનામાં, આરોપી ભયદેસર રીતે સન્ય કહેવાતી પાવિતી આ વાવ પરી વશ્વશા કરવા બંધાયો હાથી, વાર ખોટી માહિતી આપવાના ગુના માટે આરોપી એવી માહિતી આપવાને કાયદેસર રીતે બંધાયેલો હોતો નથી.

(ખ) ખોટો પુરાવો બનાવવો (Fabricating False Evidence) (8. 192]:

આ પ્રકરણનો બીજો અગત્યનો ગુનો ખોટો પુરાવો બનાવવાનો છે. આ કુલપ અને તેના ત્રણ દષ્ટાંતો ધાણા જ અગત્યના છે. તેનો ચોકસાઈથી અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે. તેનું પૃથક્કરણ કરીને અત્રે સમજાવવામાં આવેલ છે.

કોઈ વ્યક્તિ ખોટી પુરાવો બનાવે છે એમ ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે તે-

(1) કોઈ સંજોગ ઉત્પન્ન કરે, અથવા

(2) કોઈ પુસ્તક યા દફતરમાં અથવા ઈલેક્ટ્રોનિક દફતરમાં (રેકર્ડમાં) ખોટી નોંધ કરે. અથવા

(3) ખોટી હકીકત ધરાવતો કોઈ દસ્તાવેજ અથવા ઈલેક્ટ્રોનિક રેકર્ડ બનાવે. અને

(4) એમ કરવામાં તેનો ઇરાદો એવો સંજોગ, ખોટી નોંધ અથવા હકીકત-

(ક) પુરાવા તરીકે, (1) ન્યાયની કાર્યવાહીમાં અથવા (2) કાયદા અનુસાર જાહેર નોકર સમક્ષ ચાલતી કોઈ

કાર્યવાહીમાં અગર કોઈ લવાદ સમક્ષ રજૂ કરવાનો હોય. અને

(ખ) એવા પુરાવાના આધારે કોઈ વ્યક્તિ કે જેને તે કાર્યવાહીમાં અભિપ્રાય બાંધવાનો છે તેને એ કાર્યવાફીના પરિણામને સ્પર્શતા કોઈ અગત્યના મુદ્દા પરત્વે ખોટો અભિપ્રાય બાંધવાને પ્રેરવાનો હોય : 8. 192.

દૃષ્ટાંત : (એ) 'અ', 'મ'ની માલિકીની પેટીમાં કેટલુંક ઝવેરાત મૂકે છે, એમ કરવામાં તેનો ઇરાદો એવો હોય છે કે ઝવેરાત તેની પેટીમાંથી મળી આવે તે હકીકતના કારણે 'મ'ને ચોરીના ગુના માટે ગુનેગાર ઠરાવી શકાય. 'અ'એ ખોટા પુરાવાની રચના કરી છે એમ કહેવાય. (ગુ. યુ.. ઑક્ટો. 84. '80, એપ્રિલ '86, '77: દ. ગુ. યુ.. '82, ઑક્ટો. 76)

['મ'ને ચોરી માટે શિક્ષા થાય એવા ઇરાદાથી 'અ'એ ખોટી પરિસ્થિતિ (અર્થાત્ 'મ'ની પેટીમાં ઝવેરાત મૂકવાની) ઉત્પન્ન કરેલ છે. કારણ કે ઝવેરાત તેની પેટીમાંથી મળી આવ્યાની હકીકત ન્યાયની કાર્યવાહીમાં પુરાવા તરીકે રજૂ થાય અને તે હકીકત ‘મ'ને શિક્ષા કરવા ન્યાયાધીશોને ખોટી રીતે પ્રેરે, આથી ક. 192 મુજબ ખોટો પુરાવો

બનાવવાનો ગુના માટે 'અ' જવાબદાર છે.] (બી) અદાલતમાં સાંયોગિક પુરાવા તરીકે ઉપયોગ થાય એવા ઇરાદાથી 'અ' તેની દુકાનના ચોપડામાં ખોટી નોંધ કરે છે. 'અ' એ ખોટો પુરાવો બનાવ્યો છે.

(સી) 'મ' ગુનાહિત કાવતરાના ગુના માટે જવાબદાર થાય એવા ઈરાદાથી 'અ' તેના હસ્તાક્ષરનું અનુકરણ કરીને એક પત્ર લખે છે. આ પત્ર જાણે કે કાવતરાના બીજા સાથીદારોને ઉદ્દેશીને લખાયો હોય એવો દેખાવ ઉત્પન કરે છે. તે પત્ર એવા સ્થળે મૂકવામાં આવે છે કે જ્યાં પોલીસ જડતી કરવાની હોય. આથી 'અ'એ ખોટા પુરાવાની રચના કરી છે એમ કહી શકાય : ક. 192.

પ્રશ્ન : 'અ''પ'ની જગ્યામાં એક ખાડો ખોદે છે, તેનો ઇરાદો ગેરકાયદેસર દારૂ મૂકવાનો હોય છે, જેથી તે મળી આવતાં 'પ' ગુનેગાર ઠરે. તો 'અ'એ ગુનો કર્યો છે એમ કહી શકાય ?

ઉત્તર : 'અ'એ ખોટો પુરાવો બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવાનો ગુનો કર્યો છે. મુખ્ય તત્ત્વો: આરોપીને ખોટો પુરાવો બનાવવાના માટે જવાબદાર ઠરાવવા માટે નીચે જણાવેલ મુદ્દાઓ સાબિત કરવા જરૂરી છે :

(1) આરોપીએ કોઈ સંજોગ યાને પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન કરી હતી અથવા કોઈ પુસ્તક યા દફતરમાં ખોટી નોંધ

કરી હતી અથવા તે ખોટી હકીકત ધરાવતો કોઈ દસ્તાવેજ બનાવ્યો હતો. (2) આમ કરવામાં તેનો ઇરાદો ઉપર જણાવેલ કોઈ વસ્તુઓને કાર્યવાહીમાં અથવા કાયદા અનુસાર જાહેર નોકર સમક્ષ ચાલતી કોઈ કાર્યવાહીમાં અથવા કોઈ લવાદ સમક્ષ પુરાવા તરીકે રજૂ કરવાનો હતો. 

        પણ ખોટી પુરાવો. પુરાવા તરીકે ગ્રાહ્ય થાય એવો હોવાનું જરૂરી છે. ખોટી નોંધ, ખોટો દસ્તાવેજ વગેરે પુરાવા તરીકે ગાહ તથા ઉપયોગના હોવા જોઈએ. રજૂ કરવામાં આવેલ પુરાનો જો પુરાવાના કાયદા અનુસાર ગ્રાહ ન હોય અને તેથી તેનો ઉપયોગ કરી શકાય એમ ન હોય, તો એ ખોટો પુરાવો બનાવવાના ગુના થયા છે મારી શકાય નહિ.

તે સરકાર વિ. ચેડાલાલ ((1907) 29 All 3511-5 નામની વ્યક્તિનો ભાઈ ૪ એક મુક્તમામાં આરોપી હતો. અંગે આરોપી વતી ાએ કોર્ટને અરજી કરી હતી કે સૌ પ્રથમ ફરિયાદ પક્ષના સાક્ષીઓએ કની ઓળખ બાધવી જોઈએ અદાલતે તેની માગણીનો સ્વીકાર કરતાં હું એ આથી બાર પાણસો અદાલત સમક્ષ રજૂ કર્યા હતા. સાક્ષીઓ પૈકી કોઈ તેઓમાંથી 5ની ઓળખ આપી શક્યા નહોતા, ત્યારબાદ અદાલતે ઋને પૂછ્યું હતું કે કે કયો છે ? તેના જવાબમાં નએ એક વ્યક્તિ બતાવી હતી કે જે ખરેખર 5 નહોતો. તેમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે ને ખોટી પુરાવો બનાવવા માટે ગુનેગાર છે.

(૩) એ કાર્યવાહીમાં બેસનાર વ્યક્તિને એવા પુરાવાના આધારે અભિપ્રાય બાંધવાનો હતો. ખોટો દસ્તાવેજ. ખોટો અભિપ્રાય બાંધવા તરફ દોરી જતો હોવો જોઈએ. જો એ દસ્તાવેજ વડે મોટો અભિપ્રાથ બાંધવાનું શક્ય હોય નહિ અને સાચો અભિપ્રાય બાંધી શકાય એમ હોય તો આ ગુનો બનતો નથી.

(4) આરોપીઓ ઉપર (1)માં જણાવ્યા પૈકી કાર્ય કોઈ ઈરાદાપૂર્વક કર્યું હતું કે તેથી કાર્યવાહી ચલાવનાર વ્યક્તિ ખોટો અભિપ્રાય બાંધવા પ્રેરાય.

(5) અને તે ખોટો અભિપ્રાય, કાર્યવાહીના પરિણામને લગતાં મહત્ત્વના મુદ્દાને સ્પર્શતો હતો.

રચવામાં આવેલ પુરાવો જે તે બનાવ સંબંધમાં મહત્વનો હોવો જોઈએ. વળી, તે એવો હોવો જોઈએ કે જેથી સંબંધકર્તા અધિકારી બનાવના મહત્ત્વના મુદ્દાને તે અંગે ખોટો અભિપ્રાય બાંધવાને દોરાય. પુરાવો મહત્ત્વનો છે એમ ત્યારે જ કહેવાય કે તે એવા પ્રકારનો હોય કે તેથી સીધી યા પરોક્ષ રીતે કોઈ મુદ્દાની શક્યતા નક્કી કરી શકાય એમ હોય. પરંતુ બનાવવામાં આવેલ પુરાવો કોઈ ગૌણ મુદ્દા અંગેનો હોય અને તેની મન ઉપર અસર થાય એમ ન હોય, અથવા ખોટો અભિપ્રાય બાંધી શકાય એમ ન હોય, તો આ ગુનો બનતો નથી.

તદુપરાંત, આ બે મુદ્દા પણ નોંધપાત્ર છે :

(1) ખોટો પુરાવો બનાવવાના ગુનાનું ખરું હાર્દ ઈરાદામાં રહેલું છે. ખોટી નોંધ, ખોટો દસ્તાવેજ વગેરે કોઈ વિશિષ્ટ ઇરાદાથી બનાવવામાં આવેલ હોવાનું જરૂરી છે. અર્થાત્ તેના પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય. આવા પ્રકારના ઈરાદા સિવાય, ફક્ત ખોટાં દસ્તાવેજ વગેરે બનાવવાના કાર્યથી, ખોટો પુરાવો બનાવવાનો અપરાધ થતો નથી. તેને માત્ર તૈયારી જ કહી શકાય.

(2) ખોટો પુરાવો બનાવામાં આવે કે તરત જ આ ગુનો સંપૂર્ણ બને છે. એવા પુરાવાનો ખરેખર ઉપયોગ કરવાનું જરૂરી નથી. એવો ઉપયોગ ક. 196 મુજબ શિક્ષાને પાત્ર છે.

ટૂંકમાં, નીચેના મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખવા કે –

(1) કાર્યવાહી ગેરકાયદેસર હોય,

બનાવટ થતી નથી, જો

(2) બનાવવામાં આવેલ પુરાવો અગ્રાહ્ય હોય,

(3) બનાવવામાં આવેલ પુરાવો મહત્ત્વનો ન હોય અને

(4) મહત્ત્વના મુદ્દા પૂરતો ખોટો અભિપ્રાય બાંધવાનું શક્ય ન હોય તો.

હવે ક. 192ના થોડાંક વધુ ઉદાહરણાત્મક મુકદ્દમાઓ જોઈએ :

સરકાર વિ. રાજારામ [22 Bom. L. R. 1229)- આરોપી ફરિયાદીના મકાનનો વાર્ષિક ભાડવાત તરીકે

કબજો ધરાવતો હતો. ભાડાની મુદત પૂરી થાય તે દરમિયાનમાં આરોપીએ ફરિયાદીની જાણ બહાર વધુ ચાર વર્ષ માટે ભાડાચીઠ્ઠી બનાવીને તેની નોંધણી (registration) કરાવી લીધી હતી. તે કેસમાં એવો નિર્ણય થયો હતો કે આરોપીએ ખોટો પુરાવો બનાવ્યો છે, કારણ કે આ ભાડાચીઠ્ઠી તેના દ્વારા પુરાવા તરીકે રજૂ કરી શકાઈ હોત.

સરકાર વિ. વલ્લભરામ [27 Bom. L. R. 1031]- આરોપી નં. 1 એ ચોરીછૂપીથી સરકારી પત્રવ્યવહારના કાગળો મેળવીને નં. 2 અને 3 નાં વકીલને આપ્યા હતા. પાછળથી તે કાગળો આરોપી નં. 1 દ્વારા પાછા મૂકી દેવામાં આવ્યા હતા. ત્યારબાદ એવું માલૂમ પડ્યું હતું કે તે કાગળો પૈકી કેટલાક કાગળો કાઢી લેવામાં આવ્યા હતા તથા કેટલાકમાં છેકછાક કરવામાં આવી હતી અને સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. તે કેસમાં નક્કી થયું હતું કે આરોપી નં. 2 અને 3 ક, 466 અને 194 મુજબનાં ગુનાઓ માટે જવાબદાર છે. આ ગુનાનું ગંભીર રૂપ ક. 193માં જોવા મળે છે. જો ન્યાયની કાર્યવાહીમાં ખોટો પુરાવો આપવામાં આવ્યો હોય અથવા તેમાં ઉપયોગ કરવાના ઈરાદાથી બનાવવામાં આવ્યો હોય તો ? વર્ષ સુધીની કેદ અને દંડની શિક્ષા થઇ શકે; જ્યારે બીજા કિસ્સાઓમાં ૩ વર્ષ સુધીની કેદ અને દંડની જોગવાઈ છે. ક. 193 

પ્રશ્ન:         મને ઇન્સાફ માટે મોકલી આપવો કે કેમ એ નક્કી કરવા અંગેની તપાસ દરમિયાન, 5 મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ ખોટું નિવેદન કરે છે. તે જાણતો હતો કે તે ખોટું હતું. તે સંજોગોમાં જો કોઈ ગુનો ગ એ કર્યો હોય તે કયો ગુનો છે ? 

જવાબ :         જે કોઈ ન્યાયની કાર્યવાહીના કોઈપણ તબક્કે ઈરાદાપૂર્વક ખોટી સાક્ષી આપે તે ક. 193 મુજબ શિક્ષાને પાત્ર છે. એ તપાસ ન્યાયની અદાલત રૂબરૂ ન હોય તેમ છતાં તેવી કાર્યવાહી અંગેની કાયદાની ફરમાવેલ પ્રાથમિક તપાસ (ઈન્સાફી મેજિસ્ટ્રેટ રૂબરૂ) હોઈને તેને (Proceeding) કાર્યવાહી કહી શકાય : સમજૂતી - 2. કલમ. 193 

તેથી તે તપાસ ન્યાયની કાર્યવાહીનો એક તબક્કો હોવાથી અ એ ખોટી સાક્ષી આપવાનો (ક. 191) ગુનો કર્યો છે. જે ક. 193 મુજબ શિક્ષાને પાત્ર છે : ક. 193ની બીજી સમજૂતીનું દૃષ્ટાંત.

ખોટી સાક્ષી આપવી' અને ખોટો પુરાવો બનાવવો'ના ગુનાઓનો તફાવત :

આ તફાવત અગત્યનો છે. તે આ પ્રમાણે છે :

(1) પ્રથમ તો ઈરાદાપૂર્વક ખોટી સાક્ષી આપવી અથવા ખોટો પુરાવો બનાવવાનું કાર્ય શિક્ષાને પાત્ર છે. અજાણતાથી, ભૂલથી, બેદરકારીથી અથવા ગફલતમાં રહીને મૂર્ખાઈભર્યું ખોટું નિવેદન કરવા માટે સાક્ષીને કાયદો શિક્ષા કરતો નથી. આ બંને ગુનાનું સાચું હાર્દ તે અંગેના ઈરાદામાં રહેલું છે; પરંતુ ઈરાદાના પ્રકાર સંબંધમાં બંને ગુનામાં તફાવત રહેલો છે. ખોટી સાક્ષી આપવાના ગુના માટે સામાન્ય ઇરાદો હોવાનું પૂરતું છે. જો ખોટી સાક્ષી ઈરાદાપૂર્વક આપવામાં આવી હોય તો તે પૂરતું ગણાય. એટલે ખોટી સાક્ષી આપનાર એ ખોટું છે એમ જાણી સમજીને તથા કાર્યવાહી ચલાવનાર વ્યક્તિને છેતરવાના ઇરાદાથી અને તે જે કહે છે તે સાચું છે તેમ માનવા પ્રેરાય એવ ઈરાદાથી કહ્યું હોવું જોઈએ. જ્યારે ખોટો પુરાવો બનાવવાના ગુના માટે વિશિષ્ટ ઈરાદો હોવાનો મુદ્દો ધ્યાનમા લેવાવો જોઈએ. તે ગુનો બનતો નથી, સિવાય કે આરોપીએ કોઈ વિશેષ ઇરાદાથી પુરાવો બનાવ્યો હોય અર્થાત્ ખોટી હકીકત, નોંધ અથવા દસ્તાવેજ કોઈ કાર્યવાહીમાં વાપરવાનો તથા તે સંબંધમાં મહત્ત્વના પ્રશ્ન અંગે ખોટો અભિપ્રાય બાંધવામાં આવે એવી ઇરાદો હોવાનું આવશ્યક છે.

(2) બીજું, ખોટી સાક્ષી આપવાનો ગુનો એવી વ્યક્તિથી થઈ શકે જે સોગંદ ઉપર અથવા કાયદાની કોઈ વ્યક્તિ જોગવાઈ અનુસાર સત્ય કહેવાને અને કોઈ વિષય ઉપર એકરાર કરવા બંધાયેલ હોય. જ્યારે ખોટો પુરાવો બનાવવામાં આ તત્વ હોવાનું જરૂરી નથી.

(૩) ખોટી સાક્ષી આપવાનો ગુનો બને તે માટે એવું નિવેદન કોઈ મહત્વના મુદ્દા પરત્વે થયું હોવાનું જરૂરી નથી. ખોટું નિવેદન કરવામાં આવે કે તરત જ આ ગુનો સંપૂર્ણ થાય છે; જ્યારે ખોટો પુરાવો બનાવવાનો ગુનો થાય તે માટે, બનાવવામાં આવેલ પુરાવો મહત્ત્વના પ્રશ્નો અંગેનો હોવાનું જરૂરી છે. તે વિના આ ગુનો થતો નથી.

(4) જે અધિકારી સમક્ષ સાક્ષી આપવામાં આવી હોય તેની ઉપર એવા પુરાર્વાની શી અસર થઈ હતી તે જોવાનું ખોટી સાક્ષી આપવાનો ગુનો થાય તે માટે અગત્યનું નથી, પણ ખોટો પુરાવો બનાવવાના ગુના માટે આ હકીકત મહત્ત્વની છે અને યોગ્ય રીતે વિચારવી જોઈએ.

(5) છેવટમાં, ખોટી સાક્ષી આપવામાં આવી હોય તે સમયે, કોઈ કાર્યવાહી-ન્યાયની અથવા બીજી કોઈ- ચાલતી હોવી જોઈએ. જ્યારે ખોટો પુરાવો બનાવવા માટે તે જરૂરી નથી કે કોઈ કાર્યવાહી ચાલુ હોય અથવ ચાલવાની બાકી હોય, પણ તે માટે એ પૂરતું છે કે બનાવના સંજોગો જોતાં એવી કાર્યવાહીની વાજબી સંભાવન હોય અને તે બનાવટી પુરાવાનો એવી કાર્યવાહીમાં ઉપયોગ કરવાનો ઇરાદો હોય.

(ગ) ઉપરના બંને ગુનાઓના ગંભીર સ્વરૂપો (ક. 194-195) : 

(1) મહાઅપરાધ (Capital Offence)ને (ક. 194). અથવા (2) આજીવન કેદ અથવા સાત વર્ષ કે તેથી વધુ કેદની શિક્ષાને પાત્ર થતો ગુનો સાબિત કરાય એવા ઇરાદાથી ખોટો પુરાવો (સાક્ષી) આપવો અથવા બનાવવો, બીજા પ્રકારના ગુનાનાં કિસ્સાઓમાં આરોપીને, જાણે કે તેણે જે ગુનાનો બીજા ઉપર આરોપ મૂક્યો હોય તે જ ગુનો કર્યો હતો તેમ સમજીને શિક્ષા કરવામાં આવશે. - ક. 195.

 દૃષ્ટાંત : 'મ'ની વિરુદ્ધ ધાડ પડવાનો ગુનો પુરવાર થાય એવા ઇરાદાથી 'અ' અદાલતમાં ખોટો પુરાવો આપે છે. પાડના ગુના માટે આજીવન કેદ, અથવા દંડ સાથે અગર તે સિવાય, દસ વર્ષ સુધીની સખત કેદની જોગવાઈ છે. તેથી 'અ' આજીવન કેદ અથવા દંડ સાથે અગર તે સિવાય, દસ વર્ષ સુધીની સખત કેદની શિક્ષાને પાત્ર થાય ક. 195. 

પ્રશ્ન : 'અ' સ્વેચ્છાએ રેલ્વેની ચોરાયેલી પીનો 'ક'નાં ઘરમાં છુપાવવામાં 'ખ'ને મદદ કરે છે. આમ કરવામાં, તેમનો ઇરાદો 'ક' જેવા નિર્દોષ વ્યક્તિને શિક્ષા કરવાનો હોય છે. આથી જો 'અ'એ કોઈ ગુનો કર્યો હોય તો કયો ગુનો કર્યો છે ?

ઉત્તર : ક. 194 અને 195 મુજબના ગુનાઓ માટે 'અ' જવાબદાર છે.

આ સંબંધમાં વધુમાં નોંધવાની જરૂર છે કે ફોજદારી સંહિતા અંગે ક્રિમીનલ લો એમેન્ડમેન્ટ અધિનિયમ, 2005નાં સુધારાથી ક. 195ની પછી નવી કલમ 195એ ઉમેરવામાં આવી છે.

આ કલમ ઉમેરવાનો હેતુ કોઈ વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિને ખોટો પુરાવો આપવાની ધમકી આપે તેને શિક્ષા કરવાનો છે. એટલે કે જો કોઈ વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિને ખોટો પુરાવો આપે તેવા ઈરાદાથી એ વ્યક્તિના શરીર, પ્રતિષ્ઠા અથવા મિલકતને કે પછી એ વ્યક્તિને કે જેનામાં હિત હોય તેના શરીર અથવા પ્રતિષ્ઠાને હાનિ કરવાની ધમકી આપશે તો તે નીચે મુજબ શિક્ષાને પાત્ર થશે.

અર્થાત્ તે વ્યક્તિ ગુનેગાર ઠરશે તો તેને સાત વર્ષ સુધીની કોઈપણ વર્ણનની કેદની અથવા દંડ અથવા બંનેની સજા થઈ શકશે. પરંતુ જો ખોટો પુરાવો આપવાના પરિણામે કોઈ નિર્દોષ વ્યક્તિ ગુનેગાર ઠરે અને તેને દેહાંત દંડ અથવા સાત વર્ષ કરતાં વધુ કેદની સજા થશે તો આવી ધમકી આપનારને પણ જાણે કે તેણે પણ એ ગુનો કર્યો હોય એ જ રીતે અને એ જ પ્રમાણમાં તેટલી જ સજા કરવામાં આવશે.

(આ સુધારાને 2006નાં જાન્યુઆરીમાં રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી મળી છે.)

(ધ) ખોટી સાક્ષી આપવી તેમજ ખોટો પુરાવો બનાવવો વગેરે ગુનાઓની જેમ જ શિક્ષાને પાત્ર થતા ગુનાઓ (કલમ. 196 થી 200) :

ખોટો પુરાવો આપવો અથવા બનાવવાના ગુનાની જેમ નીચે દર્શાવેલ પાંચ ગુનાઓ શિક્ષાને પાત્ર છે : -(1) કોઈ પુરાવો ખોટો છે અથવા બનાવટી છે એમ જાણવા છતાં, તે ખરો છે એમ ગણીને તેનો ઉપયોગ કરવો ક.195

પુરાવો ખોટો છે અથવા બનાવટી છે એમ જાણવા છતાં, એવો પુરાવો સાચો હોય તે પ્રમાણે ઉપયોગ કરવામાં આવે, તો તે (કાર્ય) ખોટો પુરાવો આપવો અથવા બનાવવાના ગુનાની જેમ જ શિક્ષાને પાત્ર છે : ક. 196 આ કલમ સંબંધર્મા, સરકાર વિ. રામા નાના (23 Bom. L. R. 987)નો એક મુકદ્દમો છે. હુકમ કરવાનાં તોહમતનો બચાવ કરવા માટે આરોપી તે સ્થળે હાજર નહતો તેમ દર્શાવવા વેચાણની રસીદ રજૂ કરે છે અને ગુનો બન્યો હતો તે સમયે આરોપી તે ગામમાં હતો તે સાબિત કરવા માટે, જે અધિકારીએ તેને રસીદ આપી હતી તેને સાક્ષીમાં બોલાવે છે. આરોપીનો એ બચાવ માનવામાં આવ્યો નહતો પણ તેની અને ગામના એ અધિકારી વિરુદ્ધ ભ્રષ્ટતાથી ખોટા પુરાવા(રસીદ)નો ઉપયોગ કરવાના સંબંધમાં કામ ચલાવવામાં આવ્યું હતું. તેમાં ઠરાવવામાં આવ્યું હતું કે તેઓ ક. 196 મુજબના ગુના માટે જવાબદાર છે, કારણ કે આરોપીના બચાવમાં ખોટા પુરાવા આપવામાં આવે એવો ગામના અધિકારીનો ઇરાદો ભ્રષ્ટ હતો.

(2) કોઈ સર્ટિફિકેટ આપવાનું અથવા તેમાં સહી કરવાનું કાયદાથી ફરમાવવામાં આવ્યું હોય. અથવા કાયદા અનુસાર પુરાવામાં લઈ શકાય એવી કોઈ બાબત અંગેનું હોય તથા કોઈ મહત્ત્વના મુદ્દા પરત્વે તે ખોટું છે એમ જાણીને અથવા માનવા છતાં, એવું પ્રમાણપત્ર (સર્ટિફીકેટ) આપવામાં આવે અથવા તેમાં સહી કરવામાં આવે : 3. 197

(૩) મહત્ત્વના મુદ્દા પરત્વે ખોટું છે એવું જાણીને, પ્રમાણપત્રનો, એ સાચું હોય એ રીતે ગણીને તેનો ઉપયોગ કરવો ક. 198.

(4) કોઈ એકશરમાં ખોટું વિધાન કરવું, કે જે કોઈ મહત્વના મુદ્દાને સ્પર્શતું હોય અને કાયદા અનુસાર પુરાવા તરીકે સ્વીકાર થઈ શકે તેવું હોય : કલમ. 199

(5) કોઈ મહત્વના મુદ્દા પરત્વે ખોટું છે એમ જાણવા છતાં, કોઈ એકશરનો એ સાચો હોય એ પ્રમાણે ઉપયોગ કરવો ક.200. ઉપર જણાવેલ કે, 197 થી 200 વિશેષ મહત્ત્વની નથી.

આ રીતે પેટાવિભાગ 1 અર્થાત્ ખોટા પુરાવાને લગતો કાયદો અહીં પૂરો થાય છે.

2. પુરાવાનો નાશ કરવો, ખોટી માહિતી આપવી વગેરે (Causing Disappearance of Evidence, Giving False Information etc.)

પુરાવાનો નાશ કરવાના ગુનાઓ, તેમાંય ખાસ કરીને અનૌરસ બાળકોને જન્મ આપતી સ્ત્રીઓના સંબંધમાં, સામાન્ય રીતે ઘણા જ બનતા હોય છે. ક. 201 કંઈક અંશે અગત્યની છે.

1. જો કોઈ વ્યક્તિ, ગુનેગારને કાયદેસરની શિક્ષામાંથી બચાવવાના ઈરાદાથી-

(ક) ગુનાને લગતા પુરાવાનો નાશ કરે, અથવા

(ખ) ખોટી માહિતી આપે, કે જે ખોટી છે એમ તે જાણતો હોય અથવા માનતો હોય,

-તે શિક્ષાને પાત્ર છે.

(1) જો નાશ કરવામાં આવેલ પુરાવો અથવા આપવામાં આવેલ માહિતી દેહાંતદંડની સજાને પાત્ર થતા ગુના સંબંધમાં હોય તો વધુમાં વધુ સાત વર્ષ સુધીની સખત કેદની સજા અને દંડ થઈ શકે છે. (2) જો એ ગુનો આજીવન કેદની શિક્ષાને પાત્ર થતો હોય તો ત્રણ વર્ષ સુધીની કેદ અને દંડ, અને (૩) જો એ ગુના માટે દસ વર્ષથી ઓછી શિક્ષાની જોગવાઈ હોય. તો આવા ગુનાની સૌથી વધુ કેદની શિક્ષાની 1/4 ભાગની કેદ અને દંડ.

દૃષ્ટાંત : 'બ'એ 'મ'નું ખૂન કર્યું એમ જાણીને તથા તેને શિક્ષામાંથી બચાવવાના ઇરાદાથી, 'અ' મૃત શરીરને છુપાવવામાં 'બ'ની મદદ કરે છે. તેથી 'અ' સાત વર્ષ સુધીની કોઈ પણ પ્રકારની કેદ અને દંડની સજાને પાત્ર થાય : 5. 201.

ક. 201ના મુખ્ય તત્ત્વો :

સાબિત કરવાના મુદ્દાઓ આ પ્રમાણે છે :

(1) ગુનો થયો છે.

(2) આરોપીએ ગુનાના કૃત્યનો કોઈ પુરાવો ગુમ કર્યો છે કે તેનો નાશ કર્યો છે અથવા પોતે ખોટી હોવાનું જાણતો કે માનતો હોવા છતાં તેણે (આરોપીએ) ગુનાને લગતી કોઈ માહિતી આપી છે.

(૩) આરોપી જાણતો હતો અથવા તેને માનવાને કારણ હતું કે આવો ગુનો કરવામાં આવ્યો હતો, અને છેલ્લે

(4) આરોપીઓ ઉપર (2)માં જણાવ્યા પ્રમાણેનું કૃત્ય ગુનેગારને કાનૂની શિક્ષામાંથી છાવરવા (બચવવા) નાં ઇરાદાથી કર્યું હતું. જે ગુના સંબંધી ક. 201 હેઠળ આરોપીએ ગુનો કર્યો હોવાનો આક્ષેપ મુકાયો હોય તે ગુનો દેહાંતદંડ, આજીવન કેદ કે દસ વર્ષ સુધીની કેદની સજાને પાત્ર હોય તો તે ગંભીર સંજોગ પુરવાર કરતું મુખ્ય તત્ત્વ ગણાશે. 

સરકાર વકીલ વિ. મુનીસામી (1914 Mad. 503) - આરોપીએ ખૂનના ગુનેગાર પાસેથી મરનાર વ્યક્તિની માલિકીનું એક રત્ન મેળવ્યું હતું. પ્રથમ તો તેણે એ સંતાડી રાખ્યું હતું, પાછળથી રજૂ કર્યું હતું. આમ ગુનેગારને શિક્ષામાંથી બચાવવાનો આરોપીનો ઇરાદો હતો, તેથી તેણે ક.201 મુજબનો ગુનો કર્યો હતો.

(5) માહિતી આપવાને બંધાયેલ વ્યક્તિ, બનેલ ગુનાની માહિતી આપવા ઈરાદાપૂર્વક કસૂર કરે (શિક્ષા-છ માસ સુધીની કેદ અથવા દંડ અગર બંને) ક. 202.

(6) કોઈ ગુનો થયો હોય તેને લગતી ખોટી માહિતી આપવી (2 વર્ષ સુધીની કેદ, દંડ) ક. 203.

(7) પુરાવા તરીકે અદાલતમાં રજૂ કરી શકાય નહિ તે માટે કોઈ દસ્તાવેજ અથવા ઇલેક્ટ્રોનિક રેકર્ડનો નાશ કરવો અગર છુપાવવો અથવા તેમાં છેકછાક કરવી એ શિક્ષાને પાત્ર છે: ક. 205.

3. ખોટું સ્વરૂપ ધારણ કરવું (False Personation) (ક. 140, 170-171, 205, 229 અને 416)

ખોટું રૂપ ધારણ કરવા અંગેની સાત કલમો. કોજદારી ધારામાં જુદા જુદા સ્થળે આપવામાં આવી છે. તે બધી અહીંયા એક જગ્યાએ આપેલ છે જે નીચે મુજબ છે. 

(1) સૈનિકનું રૂપ ધારણ કરવું : ક. 140

(2) જાહેર નોકરનું રૂપ ધારણ કરવું : ક. 170.

(3) જાહેર નોકરની પોશાક પહેરવો અથવા તેનું ચિહ્ન ધારણ કરવું : ક 171.

(4) ચૂંટણીમાં બીજાનો વેશ લેવો. ક. 171-ડી

(5) જ્યુરર અથવા એસેસરનો વેશ લેવો : ક. 229.

(6) દાવાની અથવા ફરિયાદની કોઈ કાર્યવાહી દરમિયાન કાંઈ કાર્ય કરવાના હેતુથી ખોટું સ્વરૂપ ધારણ કરવું : ક. 205 જેમ કે 'અ' નામનો કોઈ સાક્ષી બીજાના નામે સોગંદ ઉપર ખોટી સાક્ષી આપે છે, તેથી 'આ' ક. 205 મુજબનો ગુનો કરે છે. માત્ર બીજાના નામે ઠગાઈ કરવાથી આ કલમ અનુસાર શિક્ષા કરી શકાય નહિ; પરંતુ અસ્તિત્વમાં હોય એવી બીજી ખરી વ્યક્તિનું ખોટી રીતે રૂપ ધારણ કરીને, એ સ્વરૂપે ગ્રાહ્ય હોય તેવું નિવેદન કરવા, યુકાદો સ્વીકારવા અથવા કોઈ વિધિ કરવા પ્રેરવા વગેરેથી તે બને છે. દા. ત. 'અ' નામનો એક સાક્ષી સૌગંદ ઉપર બીજાના નામે અદાલતમાં ખોટી સાક્ષી આપે છે. તો 'અ'એ કયો ગુનો કર્યો છે ? 'અ' ઠગાઈ માટે નહિ પણ આ કલમ 205 અન્વયે ગુનેગાર બને છે.

વળી, કોઈ ગુનેગારને કપટયુક્ત લાભ અથવા ફાયદો થાય એ આ ગુના માટેનું આવશ્યક તત્ત્વ નથી. દા. ત., 'બ'ને કોઈ મેજીસ્ટ્રેટ સમક્ષ હાજર થવાની મુશ્કેલીમાંથી બચાવવાનાં ઇરાદાથી, તેની સંમતિથી 'અ'એ એક કેસમાં 'બ'નું રૂપ ધારણ કર્યું હતું. તેમાં નક્કી કર્યું હતું કે 'અ' આ કલમમાં જણાવ્યા મુજબના ગુના માટે જવાબદાર હતો, જ્યારે 'બ'એ તે ગુનામાં મદદગારી કરવાનો ગુનો કર્યો હતો.

(7) બીજાનો વેશ લઈ ઠગાઈ કરવી : ક. 416 (આગળ યોગ્ય સ્થળે આ કલમ વિશે ચર્ચા કરવામાં આવી છે.) 

4. અદાલતની પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ (Abuse of Process of Court) (206 थी 210)

ક. 206 થી 210 માં લેણદારનાં હક્ક ડૂબાડવાના આશયની કાયદેસરની કાર્યવાહી પ્રપંચયુક્ત રીતે શરૂ કરવા અંગે કહેવામાં આવ્યું છે. જોકે આ કલમો ખાસ અગત્યની નથી.

(1) હુકમનામાની બજવણી વગેરેમાં કોઈ મિલકત જપ્ત થતી અટકાવવા માટે દગલબાજીથી તે અંગે હક્ક કરવો, ખસેડવી અથવા છુપાવી દેવી વગેરે : ક. 206-207.

(2 ) કાયદેસર રીતે લેણી ન હોય એવી રકમનું હુકમનામું થવા દેવું અથવા તેની બજવણી થવા દેવી.કલમ. 208.

દૃષ્ટાંત : 'અ' એ 'મ'ની સામે દાવો કર્યો છે. 'મ' જાણે છે કે 'અ' તેની વિરુદ્ધ હુકમનામું મેળવશે. તેથી તે 'બ'નાં તેની સામેના દાવામાં મોટી રકમનો ચુકાદો તેની વિરુદ્ધ આવે તે માટે તેમાં સહાય કરે છે. હકીકતમાં 'બ'નું કોઈ વાજબી લેણું તેની સામે હતું નહિ, પરંતુ તેની પાછળ આશય એવો હતો કે 'અ'એ તેની વિરુદ્ધ મેળવેલ હુકમનામાની બજવણીમાં 'મ'ની મિલકતનું વેચાણ થાય ત્યારે 'બ' તેના માટે અથવા 'મ'નાં હિતમાં તેમાંથી ભાગ મેળવે. આથી ‘મ’એ આ કલમ મુજબ ગુનો કર્યો છે : કલમ.208

(૩) દગલબાજી અથવા અપ્રમાણિકતાથી કોઈની વિરુદ્ધ અદાલતમાં ખોટો દાવો કરવો : ક. 209

(4) ખરેખર લેણી ન હોય તેવી રકમનું હુકમનામું, દગલબાજીથી મેળવવું અથવા ભરપાઈ થઇ ગયેલ હોય એવા હુકમનામાની કોઈ વ્યક્તિ વિરુદ્ધ બજવણી કરવી : ક. 210.

 5. ગુનાનો ખોટી આરોપ (False Charge of Offence) (ક.211)

જાહેર ન્યાય વિરુદ્ધની આ પાંચમાં પ્રકારનો ગુનો કોઈ નિર્દોષ વ્યક્તિ ઉપર અપ્રમાણિક ઇરાદાથી ગુનાનું ખોટું તોફમંત મૂકવા અંગેનો છે. તે વિશે ક. 211માં ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આ કલમ અગત્યની છે. આ અગાઉ જણાવેલ ક. 182 સાથે તે ઘણી જ મળતી છે; છતાં તેઓ વચ્ચે મોટો તફાવત રહેલો છે. હવે આ કલમ વિશે વિસ્તારથી જોઈએ જેમ કે-

જો કોઈ, કોઈ વ્યક્તિને હાનિ (1) તે વ્યક્તિની વિરુદ્ધ કોઈ ફીજદારી કાર્યવાહી ચાલુ કરે (અથવા ચાલુ કરાવે) અથવા (2) કોઈ વ્યક્તિએ ગુનો કર્યો છે એવું

પહોંચાડવાના ઇરાદાથી- અને આમ કરવામાં એ જાણતો હોય કે એ વ્યક્તિની વિરુદ્ધ શરૂ કરવામાં આવેલ કાર્યવાહી અથવા તેવી તોહમત માટે વાજબી અથવા ખોટું તોહમત તેના ઉપર મૂકે- કાયદેસરનું કારણ નથી. -તો તેને બે વર્ષ સુધીની કેદ, દંડ અથવા બંને શિક્ષા કરવામાં આવશે : ક. 211, 

મુખ્ય તત્ત્વો : આ કલમના મુખ્ય ચાર તત્ત્વો છે?

(1) કોઈ ફોજદારી કાર્યવાહી ચાલુ કરે અથવા કરાવે : એટલે ફોજદારી કાર્યવાહી આરોપી પોતે શરૂ કરે અથવા તેનાં પ્રયાસથી પોલીસ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવે, પણ શરૂ કરવામાં આવેલ કાર્યવાહી ફોજદારી પ્રકારની હોવી જોઈએ; પરંતુ જો કોઈ મેજિસ્ટ્રેટ રૂબરૂ જઈને દીવાની પ્રકારના સંજોગો અંગે માહિતી આપે અને તેણે જણાવેલ હકીકતો ખોટી હોય તો, તેની વિરુદ્ધમાં આ કલમ અન્વયે કામ ચલાવી શકાય નહિ. વળી, એ જરૂરી છે કે એવી કાર્યવાહી આરોપીએ પોતે જ શરૂ કરાવી હોય, પરંતુ જો કોઈ વ્યક્તિ પોલીસ અધિકારીએ પૂછેલ પ્રશ્નોના જવાબ .. આપે. તો તેથી એમ કહી શકાય નહિ કે તેણે ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરી છે અથવા કરાવી છે.

(2) કોઈ વ્યક્તિએ ગુનો કર્યો છે એવું ખોટું તહોમત મૂકવામાં આવે : વગર વોરન્ટે પકડી શકાય એવા ગુના માટે પોલીસને રૂબરૂ ખોટું તહોમત મૂકવાથી પણ ફોજદારી કાર્યવાહી ચાલુ કરવામાં આવી છે એમ કહેવાય, કારણ કે કોગ્નિઝેબલ.ગુના માટે પોલીસને કામગીરી શરૂ કરવાનો અધિકાર છે. પણ વોરંટ વિના પકડી શકાય નહિ એવા ગુના મેજિસ્ટ્રેટનાં હુકમ સિવાય પોલીસને કાર્યવાહી શરૂ કરવાની સત્તા નથી, તેથી એવા નોન-કોગ્નિઝેબેલ ગુના અંગે પોલીસ રૂબરૂ ખોટું તહોમત મૂકવાથી ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવી છે એમ કહેવાય નહિ: પરંતુ કોઈ ગુના અંગે મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ મૂકવામાં આવેલ ખોટા આરોપ સંબંધમાં આવો કોઈ તફાવત નથી.

તદુપરાંત,આરોપીએ સાચે જ ખોટો આરોપ મૂક્યો હોવો જોઈએ. માત્ર શંકા દર્શાવવી તેને આરોપ કહેવાય નહિ.

(૩) આમ કરવા માટે કોઈ વાજબી અથવા 'કાયદેસરનું કારણ હતું નહિં' એવું તેને જ્ઞાન હતું; તથા

(4) એમ કરવા પાછળ કોઈ વ્યક્તિને 'હાનિ પહોંચાડવાનો ઇરાદો હતો.

'ખોટો આરોપ મૂકવો' અને 'ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવી' એ બે વચ્ચેનો તફાવત: ઉપર જણાવેલ મુદ્દાઓ પૈકી (1) અને (2) ધ્યાનપૂર્વક જોવામાં આવશે તો ક. 211ના દેખીતા જ બે ભાગ હોવાનું જણાશે. પહેલા-ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવી, અને બીજો-ગુનાનો ખોટો આરોપ મૂકવો. આ બે તદ્દન જુદી બાબતો છે. તેઓ વચ્ચેનો તફાવત નીચે પ્રમાણે છે. ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં, ખોટું તહોમત મૂકવાના કાર્યનો સમાવેશ થઇ જાય છે. કારણ કે કોઈ જાતના આરોપ મૂક્યા વિના ફોજદારી કાર્યવાહી સાચી કે ખોટી શરૂ થઇ શકે નહિ અને ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવાનો ગુનો થયો છે એમ કહેવાય નહિ; પરંતુ ખોટું તહોમત મૂકવાનો ગુનો, તેના આધારે ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવે કે નહિ, તેમ છતાં બની શકે. તહોમત મૂકવાનું કાર્ય જેવું પૂરું થાય કે તરત જ આ ગુનો સંપૂણ થાય છે. તે સંબંધમાં આગળ કોઈ પગલાં ભરવામાં આવ્યા છે કે નહિ તે જોવાની જરૂર રહેતી નથી, પણ ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવાના ગુના માટે આવશ્યક છે કે પ્રથમ તહોમત મૂકવામાં આવ્યું હોય અને ત્યારબાદ તેના આધારે ખરેખર કોઈ પગલાં ભરવામાં આવ્યા હોય. જો આ પ્રમાણે બન્યું ન હોય તો ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરી છે એમ કહી શકાય નહિ. તેથી, ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરતાં ખોટું તહોમત મૂકવાનું શક્ય છે જ્યારે ખોટું તહોમત મૂક્યા વિના પોલીસ કે મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવાનું શક્ય નથી.

ખોટું તહોમત મૂકવું' અથવા 'ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવી'નો ગુનો તથા ખોટી માહિતી આપવી નાં ગુના વચ્ચેનો તફાવત :

ક. 182 (જાહેર નોકર પોતાના અધિકાર કોઈ વ્યક્તિને હાનિ કરવા માટે વાપરે એવા ઇરાદાથી ખોટી માહિતી આપવી) મુજબના ગુનામાં ચરિયાણીયો બદઇરાદો અથવા વાજબી અથવા સંભવિત કો રહેવા અવાયી ભારને માહિતી કરવાનું જરૂરી નથી. સિવાય, કે ખોટી માહિતી આપવાના કાર્યમાં ગર્ભિત રીતે તેનો સમયે અથવા એ વાત વાત મોટું તહોમત મૂકવું અથવા કોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવી'ના ગુના માટે વાજબા અને જવો સર ની કારણાનો અભાવ હોવાનું અને સાબિત કરવાનું ઘણું જ અગત્યનું છે. બીજાને હાનિ પહોંચાડવાનો ઇરાદો હોવાનું બંને ગુનામાં સામાન્ય છે. ક. 182 અનુસાર આપવામાં આવેલ માહિતી. હકીકતમાં ખોટી હોય તે પૂરતું નથી. પરંતુ માહિતી આપનારની જાણ અને માન્યતા મુજબ તે ખોટી હોવી જોઈએ. જ્યારે ક. 211 મુજબનો ગુનો થવા માટે માહિતી આપનાર વ્યક્તિ, વાજબી કારણ સિવાય અથવા યોગ્ય સંભાળ અને સાવચેતી લીધા સિવાય તેમ કરે, તો એ પૂરતું છે. બીજું ક. 182 દ્વારા કોઈપણ જાહેર નોકરની ખોટી માહિતી આપવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે. જ્યારે ક. 211 કોજદારી કાયદાને ગતિમાં મૂકવાનું સૂચવે છે.

ત્રીજું ક. 182 મુજબનો ગુનો સંપૂર્ણ થાય તે માટે આપવામાં આવેલ માહિતીના આધારે સંબંધકર્તા જાહેર નોકરે કોઈ કાર્ય કર્યું હોવાનું આવશ્યક નથી. માહિતી આપવામાં આવે છે કે તરત જ તે ગુનો સંપૂર્ણ થાય છે. પણ ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવા માટે ફોજદારી કાયદાને ગતિમાં લાવવો જોઈએ, એટલે કે જ્યારે કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવે અને તેનો આંરભ થાય ત્યારે ક. 211 મુજબનો ગુનો સંપૂર્ણ બને છે. ચોથું ક. 182 મુજબ ખોટી માહિતી આપવામાં આવે છે. જ્યારે ક. 211 અનુસાર ખોટું તહોમત મૂકવામાં આવે છે, અથવા ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવે છે.

મુંબઈની હાઈકોર્ટે નિર્ણય આપ્યો છે કે ફોજદારી કાયદાએ આ બંને કલમો વચ્ચે સ્પષ્ટ તફાવત રાખ્યો છે. પોલીસને આપવામાં આવેલ માહિતીથી જો કોઈ વ્યક્તિ વિરુદ્ધ ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ થાય અથવા કોઈ વ્યક્તિ ઉપર ખોટું તહોમત મૂકવાનું બને તો.એવી માહિતી આપનાર વ્યક્તિ-ન્ક: 211 મુજબ ગુનેગાર બને છે. એ સંજોગોમાં તહોમત મૂકવા માટે ક. 182 નહિ પણ ક. 211 યોગ્ય કલમ છે. તેથી ક. 182ને જ્યારે ક. 211 સાથે વાંચવામાં આવે ત્યારે સમજવું કે તે એવા સંદર્ભમાં છે કે જ્યાં જાહેર નોકરને આપવામાં આવેલ માહિતી, ફોજદારી ધારાની વ્યાખ્યા મુજબના ગુનાનો ખોટો આરોપ મૂકવાના તથા ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરવાનું કાર્ય બનવાથી કંઇક અંશે સહેજ ઓછી હતી..

6. ગુનેગારો છુપાવવા (Screening Offenders) (ક. 201 અને ક. 213 થી 215)

એકંદરે ચારેક ગુનાઓનો આ વિભાગમાં સમાવેશ થાય છે અને તે નીચે મુજબ છે :

1. ગુનેગાર છુપાવવાના ઇરાદાથી ખોટી માહિતી આપવી અથવા ગુનાના પુરાવાનો નાશ કરવો : ક. 201

2. ગુનેગારને શિક્ષામાંથી બચાવવા બક્ષિસ વગેરે મેળવવી : ક. 213

૩. ગુનેગારને છુપાવવાના બદલા તરીકે કોઈને પુરસ્કાર સ્વીકારવા અથવા કોઈ મિલકત પાછી સોંપવા જણાવવું અથવા એમ કરવા પ્રેરવું અગર એવો પ્રસ્તાવ કરવા કબૂલ થવું : ક. 214

4. ફોજદારી ગુનાના કોઈ કાર્ય દ્વારા કોઈ વ્યક્તિની પડાવી લેવામાં આવેલ મિલકત તેને પાછી સોંપવા

માટે બદલો મેળવવાનું શિક્ષાને પાત્ર છે- સિવાય કે એવી બક્ષિસ લેનાર વ્યક્તિ પોતાની શક્તિ મુજબના બધા જ સાધનોનો ઉપયોગ કરીને એવા ગુનેગારને પકડાવીને દોષિત ઠરાવવાની કોશિશ કરે : ક. 215. સરકાર વિ. હરગોવન [(1922) 45 All. 159)- ફરિયાદીની ભેંસો ચોરાઈ હતી. તે સંબંધુમાં આરોપીએ ફરિયાદીને એવું જણાવ્યું હતું કે, જો તે રૂ. 200 તેને આપે અને ચોરોની વિરુદ્ધ કાંઈ પગલાં નહિ ભરવાની બાંયધરી આપે તો તેના ચોરાયેલાં ઢોર તેને પાછા મેળવી આપશે. ફરિયાદીએ આ માગણીનો સ્વીકાર નહિ કરતાં એ વાત પોલીસમાં જાહેર કરી હતી. તેમાં એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું ક. 215 માં જણાવ્યા મુજબના ગુનાની પ્રયત્ન કરવા માટે આરોપી ગુનેગાર હતો.

7. ગુનેગારોને આશ્રય આપવો (Harbouring Offenders) (ક. 52-એ 212 અને 216, 216-એ)

1. કોઈ વ્યક્તિ ગુનેગાર છે બેમ જાણવા છતાં, તેને કાયદેસરની શિક્ષામાંથી બચાવવાના ઇરાદાથી આશ્રય આપવો અથવા છુપાવવો : ક. 212 

2. અટકાયતમાંથી નાસી ગયેલ અપરાધીને અથવા જેને પકડવાનો હુકમ થયેલ હોય તેને આશ્રય આપવો અથવા છુપાવવો : ક. 216,

૩. લૂંટ અથવા ધાડ પાડવાની તૈયારીમાં હોય અથવા (લૂંટ અથવા ધાડનો) ગુનો કર્યો હોય એવી વ્યક્તિઓને જાણીજોઈને આશ્રય આપવો : ક. 216-એ

'આશ્રય' શબ્દમાં કોઈ વ્યક્તિને રહેવાનું, ખાવાનું, પીવાનું, પૈસા, કપડા, હથિયાર, દારૂગોળો અથવા વાડન આપીને તેની ધરપકડ થતી અટકાવવા માટે તેને કોઈ પણ રીતે મદદ કરવાના કાર્યોનો સમાવેશ થાય છે :ક. 52-એ 

અપવાદ : પરંતુ ગુનેગારની 'પત્ની અથવા પતિએ' આશ્રય આપ્યો હોય તેવા કિસ્સામાં આ કલમ લાગુ પડતી નથી : ક. 52-એ

ઉપરોક્ત ત્રણે કલમોમાં ગુનેગારોને આશ્રય આપવા સંબંધમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. ગુનેગારોને આશ્રય આપવાનું કાર્ય તેઓને છુપાવવાના જેટલું જ શિક્ષાને પાત્ર છે. ગુનેગારને છુપાવવા (screening)માં ફક્ત તેને સંતાડવાનો અર્થ રહેલો છે; જ્યારે આશ્રય આપવો એટલે તેને સંતાડવાનો એટલું જ નહિ, પણ તેને ખોરાક વગેરે આપીને સતત રક્ષણ આપવાનો અર્થ થાય છે. હકીકતમાં તે એક પ્રકારનું ગુનેગારને ઉતેજન છે. માત્ર પતિ અને પત્નીના સંબંધમાં અપવાદ રાખવામાં આવ્યો છે. જો પતિએ ગુનો કર્યો હોય તો તેની પત્ની તેને આશ્રય આપી શકે છે. તેવો જ અપવાદ પતિ માટે પણ છે. તેમની વિરુદ્ધ ગુનેગારોને આશ્રય આપવા માટે કામ ચલાવી શકાય નહિ, જેમ કે ચના ઉપર તેના નોકરનું ખૂન કરવાનો આરોપ હતો. મને પકડવા પોલીસ આવી છે એમ જાણવા છતાં તેની પત્ની 3। એ તેને સંતાડયો હતો. પરિણામે ય ની ધરપકડ કર્યા વિના પોલીસ પાછી ગઈ હતી. ક. 52-એના અપવાદ અનુસાર ગુનેગારની પત્ની અથવા પતિ તેને આશ્રય આપે, છુપાવે તો ક. 212ની જોગવાઈ તેના સંબંધમાં લાગુ પડી શકે નહિ. તેથી 31 એ મને સંતાડવાથી ક. 212 મુજબ ગુનો કર્યો નથી, કારણ કે મેં તેની પત્ની હતી. (પરંતુ 31, 4ની પ્રેયસી હોત તો આ ગુના માટે જવાબદાર બની હોત.)

સરકાર વિ. તેરાસીંગ [(1927) 7 LAH 30] આરોપી એક જાહેર કરવામાં આવેલ ગુનેગાર સાથે એક જ ખાટલામાં સૂતેલો માલુમ પડયો. પોલીસે તમામ તપાસ કરતાં તેણે જણાવ્યું હતું કે એ તેનો મહેમાન છે અને ભત્રીજો છે. આ માહિતી ખોટી હતી અને ગુનેગાર પકડાય નહિ એવા આશયથી આપવામાં આવી હતી. તેમાં ઠરાવવામાં આવ્યું હતું કે ક. 216-એમાં જણાવ્યા મુજબનો 'આશ્રય' આપવાનો ગુનો આરોપીએ કર્યો છે.

8. કાયદેસરની ધરપકડ કરવામાં સામા થવું (Resisting the Lawful Apprehension) (ક. 244 થી 225-બી)

[આ અગાઉ, (જાહેર નોકરોએ કરેલ ગુનાઓ) ક. 217 થી 223 વિશે ચર્ચા કરવામાં આવી છે.] 

રાજ્યના પ્રતિનિધિની સત્તાનો વિરોધ કરવા અંગેના ત્રણ ગુનાઓ છે, જેમ કે-

1. ગુનાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હોય અથવા ગુનેગાર ઠરાવવામાં આવી હોય એવી કોઈ વ્યક્તિ (તેની) કાયદેસર રીતે થતી ધરપકડ કરવામાં સામે થાય અથવા અંતરાય કરે અથવા કાયદેસરની અટકાયતમાંથી નાસી જવાનો પ્રયત્ન કરે : ક. 224.

મુખ્ય તત્વો - આ કલમ ઉપર બે પ્રકારના ગુના વિશે કહેવામાં આવ્યું છે-  (ક) કોઈ વ્યક્તિ તેના ઉપર મુકવામાં આવેલ તહોમત ના સબંધ માં  તેની કાયદેસરની રીતે થતી ધરપકડનો ઈસદાપૂર્વક સામનો કરે અથવા ગેરકાયદેશર અંતરાય કરે. 

(ખ) મૂકવાઈ વ્યક્તિ નાસી જાય થવા વીખિત હરાવવામાં આવેલ કોઈ ગુનાના સંબંધ પરત્યેની કાયદેસરની અટકાયતમાંથી કોઈ વ્યક્તિ નાસી જાય  અથવા નાસી જવાનો પ્રયત્ન કરે. 

2. કોઈ ગુનાની એ હકીય વ્યાયો ની પયદેસર રીતે કરવામાં આવતી ધરપકડ નામે થાય અથવા અંતરાય કરે. અગર કાયદેસરની અટકાયતમાંથી તેને છોડાવવાનો પ્રયત્ન કરે અથવા છોડાવે.ક.225

3. બીજી કોઈ જોગવાઈ કરવામાં આવી ન હોય એવા કિસ્સાઓમાં કાયદેસરની રીતે કરવામાં આવતી પરપકડનો સામનો કરે અથવા અંતરાય નાખે, અથવા નાસી જવા દે અથવા છોડાવે : ક. 225-બી.

9. શિક્ષાની માફીની શરતનું ઉલ્લંધન (Violation of Condition of Remission of Punishment) (ક. 227)

શિક્ષાનું ઉલ્લંધન એટલે શિક્ષાની શરતનો ભંગ કરવો. શિક્ષા માફીની શરતનો ભંગ કરવો : ક. 227 જો કોઈ, તેને જે શરતે શિક્ષામાંથી માફી આપવામાં આવી હોય તે વિષે જાણતો હોય અને એવી શરતોનો ભંગ કરે, તો આ કલમની મર્યાદામાં તેનો સમાવેશ થાય છે. તે માટે મૂળ શિક્ષા અથવા ભોગવવાની બાકી રહેલ શિક્ષા કરવાની જોગવાઈ છે.

10. અદાલતનો તિરસ્કાર (Contempt of Court) (ક.228)

જાહેર ન્યાય વિરુદ્ધનો દસમો અને છેલ્લો અપરાધ અદાલતનો તિરસ્કાર કરવા અંગેનો છે. અદાલતનો તિરસ્કાર કરવા સંબંધમાં ફોજદારી ધારામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જે કોઈ જાહેર નોકરનું કે જે ન્યાયની કાર્યવાહી ચલાવવા બેઠેલ હોય; તેનું ઈરાદાપૂર્વક અપમાન કરે અથવા વિક્ષેપ કરે, તો આ ગુના માટે જવાબદાર બને છે. (શિક્ષા-6 માસ સુધીની કેદ ₹ 1,000 સુધીનો દંડ અથવા બંને) : ક. 228. વિસ્તાર : અદાલતની કાર્યવાહીના કોઈપણ તબક્કે બેઠેલા જાહેર નોકરના સંદર્ભમાં જ અદાલતી તિરસ્કારના કિસ્સાઓ પૂરતી આ કલમ મર્યાદિત છે. એ નોંધવું જોઈએ કે અદાલતના તિરસ્કારનો કાયદો નીચલી અદાલતોના બદલે સજા કરવાની સત્તા ઉપલી અદાલતોને આપે છે. અદાલતનો તિરસ્કાર કરવાના ગુના માટે શિક્ષા કરવાની વિધિ ફોજદારી કામ ચલાવવાના કાયદાની ક. 480માં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવી છે. આ ગુનો પુરવાર કરવા માટે આરોપીએ ઇરાદાપૂર્વક અદાલતનું અપમાન કર્યું હતું એમ બતાવવું જરૂરી છે. 

મુખ્ય તત્ત્વો:

(1) અપમાન કરવું અથવા કંઈક હરકત કરવી:

(2) એવું અપમાન અથવા હરકત કોઈ જાહેર નોકરને કરી હોવી જોઈએ;

(૩) એ અપમાન અથવા હરકત ઈરાદાપૂર્વકની હોવી જોઈએ; અથવા

(4) જાહેર નોકર જ્યારે ન્યાયની કાર્યવાહી ચલાવવા બેઠેલ હોય તેના કોઈપણ તબક્કે એવું અપમાન અથવા હરકત કરી હોવી જોઈએ.

હવે આ કલમ પરત્વેનો મુકદ્દમો જોઈએ :

વેંકટરાવ (24 Bom.L. R. 386)- 37ની વિરુદ્ધ હુલ્લડ કરવાના ગુના માટે કામ ચાલતાં, તે દરમિયાન તેને ફો. કામ ચલાવવાની રીતના કાયદા ક. 342 મુજબ નિવેદન કરવાનું જણાવવામાં આવતાં તેણે સેશન્સ જજને ‘પૂર્વગ્રહી જજ' હોવાનું જણાવ્યું હતું. ત્યારબાદ અદાલત વિરામ માટે ઊઠી હતી. વિરામ પછી કાર્યવાહીની શરૂઆતમાં, ન્યાયાધીશે મને તેની એ ટીકા પાછી ખેંચી લેવાનું જણાવ્યું હતું; પરંતુ મએ તેમ કરવાની ના પાડી હતી. તેથી બ એ આ કલમ મુજબનો ગુનો કર્યો છે એમ કહેવાય કારણ કે ન્યાયાધીશે તેને તેની ટીકા પાછી ખેંચવા જણાવ્યા છતાં તેણે ના પાડી હતી. અને એમ કરવામાં ન્યાયાધીશનું અપમાન કરવાનો તેનો ચોખ્ખો ઇરાદો જણાતો હતો.

કલમ 229એ જામીન અથવા બોન્ડ ઉપર છોડવામાં આવેલી વ્યક્તિ દ્વારા કોર્ટમાં હાજર થવામાં નિષ્ફળતા- જે કોઈના ઉપર ગુનાનું તહોમત મૂકવામાં આવ્યું હોય અને જામીન અથવા બોન્ડની શરતી અનુસાર કોર્ટમાં હાજર થવામાં નિષ્ફળ નીવડે (તે પુરવાર કરવાનો બોજો તેના શિરે રહેશે) તો તેને કોઈપણ વર્ણનની કેદની સજા, કે જે એક વર્ષ સુધી વિસ્તરી શકશે. દંડ સહિત અથવા બંનેની સજા કરવામાં આવશે.

ખુલાસો : આ કલમ હેઠળ સજા છે-

(એ) અપરાધી, કે જેનો તેના ઉપર આરોપ હોય તે માટેના ગુના માટે દોષિત ઠરે, જવાબદાર બને તે સજા ઉપરાંતની છે, અને

(બી) કોર્ટની બોન્ડ જપ્ત કરવાની સત્તાને બાધ આવ્યા વગરની છે. (આ કલમ 2005ના 25માં અધિનિયમની ક. 44 (સી)થી ઉમેરવામાં આવી છે.)

જાહેર નોકર સિવાયની વ્યક્તિઓનું અપમાન :

જાહેર નોકરો સિવાયની વ્યક્તિઓનું અપમાન કરવા સંબંધમાં ફોજદારી ધારામાં નીચે પ્રમાણેની જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે :

1. કોઈ વર્ગની વ્યક્તિઓના ધર્મનું અપમાન કરવામાં ઇરાદાથી અથવા એમ કરવાથી કોઈ વર્ગના ધર્મનું અપમાન તરીકે સમજાવાનો સંભવ છે એવું જાણવા છતાં, કોઈ વર્ગની વ્યક્તિઓએ પવિત્ર ગણેલ કોઈ વસ્તુ અથવા ધાર્મિક સ્થળનો નાશ કરવો, નુકસાન કરવું અગર તેને અપવિત્ર કરવું : ક. 295.

2. કોઈ વર્ગની લાગણી દુભાવવાના અથવા તેઓના ધર્મ યા ધાર્મિક માન્યતાઓનું અપમાન કરવાના હેતુપૂર્વકના બદઇરાદાથી કરવામાં આવેલ કૃત્યો : ક. 295-એ.

૩. કોઈ વ્યક્તિની લાગણી દુભાવવાના અથવા કોઈ વ્યક્તિના ધર્મનું અપમાન કરવાના ઇરાદાથી અંતિમ ક્રિયા કરવાના સ્થળે પ્રવેશ કરવો વગેરે : ક. 297.

4. જે વ્યક્તિ કબજો ધરાવતી હોય તેનું અપમાન કરવાના ઇરાદાથી એવી બીજી વ્યક્તિઓની મિલકતમાં પ્રવેશ કરવો અથવા ગેરકાયદેસર રીતે ત્યાં રહેવું : ક. 441.

5. સુલેહશાંતિનો ભંગ કરવાના ઇરાદાથી કોઈનું ઇરાદાપૂર્વક અપમાન કરવું : ક. 504.

6. કોઈ સ્ત્રીના શીલનું અપમાન કરવાના ઇરાદાથી શબ્દો ઉચ્ચારવા, અવાજ કરવો અથવા ચાળો કરવો અગર કોઈ પદાર્થ પ્રદર્શિત કરવો : ક. 509.

[ક. 229, જ્યુરર અથવા એસેસરનો વેશ લેવાના સંબંધમાં છે, તે વિષે ખોટું સ્વરૂપ ધારણ કરવાની કલમોની ચર્ચા કરતી વખતે આ અગાઉ કહેવામાં આવેલ છે.]

પ્રકરણ-6 ચૂંટણીને લગતા ગુનાઓ OFFENCES RELATING TO ELECTIONS

ફોજદારી ધારાના પ્રકરણ 9-એમાં ચૂંટણીને લગતા ગુનાઓ વિષે થયી કરવામાં આવી છે. તે અનુસાર ચૂંટણી દરમિયાન લાંચ આપવી, અઘટિત લાગવગ કરવી અથવા બીજાનો વેશ લઈને જવું વગેરે ગેરરીતિઓને સામાન્ય ફોજદારી કાયદા અન્વયે શિક્ષાને પાત્ર ઠરાવવામાં આવેલ છે. જ્યાં કાયદાથી ચૂંટણીની પ્રથા દ્વારા સભ્યપદ મેળવવાની જોગવાઈ કરવામાં આવી હોય એવી દરેક જાહેર સંસ્થાઓના સબંધમાં તે લાગુ પડે, આ પ્રકરણમાં એકંદરે નવ કલમો છે અને તે નવું ઉમેરવામાં આવેલું પ્રકરણ છે. આ કલમ પૈકી ક. 171-બી. 171-સી. 171 -ડી અગત્યની છે.  વળી, આ પ્રકરણના બે પેટાવિભાગ કરે છે :

1) ક. 171-એ થી 171 -ડી તેમાં કેટલાક શબ્દોની વ્યાખ્યા જણાવી છે, જ્યારે-

2) ક. 171-ઈ થી 171 -આઈમાં ચૂંટણીને લાગતા કેટલાક ગુનાઓની શિક્ષા નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવી છે.

વ્યાખ્યાઓ (કલમ. 21, 171- એ થી 171- ડી)

(1) ચૂંટણી (Election) : ક. 21ની ત્રીજી સમજૂતીમાં ચૂંટણી શબ્દની વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે. જેમ કે- 'ચૂંટણી' શબ્દ એવું દર્શાવે છે કે કોઈ ધારાસભા સુધરાઈ, અથવા બીજી કોઈ પ્રકારની જાહેર સંસ્થામાં સભ્યોની પસંદગી કરવાના હેતુથી કરવામાં આવેલ ચૂંટણી, કે જે કોઈ કાયદાથી ચૂંટણી દ્વારા પસંદગી કરવાની રીત નક્કી કરવામાં આવી હોય : સમજૂતી-3, ક. 21.

(2) ઉમેદવાર (Candidate) એટલે એવી વ્યક્તિ કે.

(ક) જેને કોઈ ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર તરીકે નોંધવામાં આવેલ હોય, અથવા

(ખ) કોઈ ચૂંટણી થવાની હોય ત્યારે તેમાં પોતાની જાતને ભવિષ્યના ઉમેદવાર તરીકે માનતી હોય અને પછીથી એ ચૂટણીમાં ઉમેદવાર તરીકે તેનું નામ નોંધવામાં આવેલ હોય : કલમ. 171- એ.

(3) ચૂંટણી હક્ક (Electoral Right):

ચૂંટણી હક્ક એટલે કોઈ પણ ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર તરીકે-

(1) ઊભા રહેવાનો,

(2) ઊભા નહિ રહેવાનો,

(3) ઉમેદવારી પાછી ખેંચી લેવાનો હક્ક, અથવા

(4) મત આપવાનો, અગર

(5) મતદાન નહિ કરવાનો હક્ક : ક. 171- એ.

(4) ચૂંટણી લાંચ (Bribery at Election) (કલમ. 171- બી) : 

જો કોઈ 

(ક) કોઈ વ્યક્તિને પુરસ્કાર આપે અને તેનો ઉદ્દેશ તેને અથવા કોઈને, તેમના મતાધિકારનો ઉપયોગ કરવા પ્રલોભન આપવાનો હોય, અથવા કોઈ વ્યક્તિએ પોતાના મતાધિકારનો ઉપયોગ કર્યાના બદલામાં (એવો પુરસ્કાર) આપવાનો હોય, અથવા

(ખ) પોતાના માટે અથવા બીજા કોઈને માટે પોતાના મતાધિકારનો ઉપયોગ કરવાના બદલામાં અથવા બીજા કોઈને તેના મતાધિકારનો ઉપયોગ કરવા લલચાવવા અથવા એવો પ્રયત્ન કરવા માટે, કોઈ પ્રકારનો પુરસ્કાર સ્વીકારે તે ચૂંટણીમાં લાંચ'નો ગુનો કરે છે - ક. 171 બી જે કોઈ વ્યક્તિ પુરસ્કાર આપવા જણાવે અથવા આપવા કબૂલ થાય અગર એવો પ્રયત્ન કરે-તે છે' તો તે પુરસ્કાર  (Gratification)આપે છે એમ માનવામાં આવશે. કોઈ વ્યક્તિ કે જે-

પુરસ્કાર (તોષણ)

(ક) મેળવે, યા

(ખ) તે સ્વીકારવા કબૂલ થાય. અગર

(ગ) સ્વીકારવાનો પ્રયત્ન કરે, અથવા

(ઘ) પોતે જે કરવા ઇરાદો રાખતો નથી તે કરવાના હેતુથી અથમાનવો માં કર્યુંવનથી તે કરવાના બદલ તરીકે પુરસ્કાર સ્વીકારે તો તેણે પુરસ્કાર અથવા બદલો સ્વીકાર્યો બનતું નથી, વામાં આવશે. જાહેર નીતિ (Pવણાહ Policy) ની જાહેરાત કે જાહેર કાર્યનું વચન આ કલમ હેઠળ 

"પુરસ્કાર' યાને તોષણના અર્થમાં સરભરા કરવી, એટલે ખાદ્ય અને પે પદાર્થો આપવા, ઓનંદ-પ્રમોદ કરાવવો અથવા બીજી જોગવાઈઓ કરી આપવાનો સમાવેશ થાય : 171-બી. 

(5) ચૂંટણીમાં અઘટિત લાગવગ (Undue Influence at an Election) ( ક. 171 -સી) 

જે કોઈ કોઈના સ્વતંત્ર મતાધિકારના ઉપયોગના કાર્યમાં સ્વેરછાપૂર્વક અંતરાય કરે (interfere) અથવા એમ કરવાનો પ્રયત્ન કરે, તે ચૂંટણીમાં અઘટિત લાગવગ વાપરવાનો ગુનો કરે છે : ક. 171 -સી, જે કોઈ- કોઈ વ્યક્તિને અથવા કોઈ વ્યક્તિનું જે વ્યક્તિમાં હિત રહેલું હોય તેને હાનિ થવાની ધમકી આપે અથવા કોઈ વ્યક્તિને તે (વ્યક્તિ) અથવા જે વ્યક્તિમાં તેનું હિત સમાયેલું હોય તે દેવી ક્રોપનો ભોગ બનશે અથવા ધાર્મિક નિદાને પાત્ર બનશે અગર તેનો વિષય બનાવવામાં આવશે. એમ માનવા પ્રેરે અથવા એવો પ્રયત્ન કરે- તે આ કલમના અર્થ મુજબ 'અંતરાય' કરે છે એમ માનવામાં આવશે. 

પરંતુ કોઈ જાહેરાત નીતિની ઘોષણા અથવા કોઈ જાહેર પ્રકારના કાર્યનું વચન આપવું તેને 'અંતરાય ગણવામાં આવશે નહિ : ક. 171-સી

 ચૂંટણીમાં લાંચ અને જાહેર નોકરને ગેરકાયદેસર પુરસ્કાર આપવાના ગુના વચ્ચેનો ભેદ :

(1) જાહેર નોકરને ગેરકાયદેસર પુરસ્કાર આપવાના ગુનામાં સામાન્ય રીતે આરોપી જાહેર નોકર હોય છે. આરોપી જાહેર નોકર હોય તો તેની વિરુદ્ધ ક. 161 અને 166 નીચે આરોપ મૂકવામાં આવે છે. જ્યારે ચૂંટણીમાં વાંચના ગુનામાં (કલમ. 171-બી) આરોપી ગમે તે વ્યક્તિ હોઈ શકે.

(2) લાંચ આપનાર વ્યક્તિનો હેતુ બંને ગુનામાં જુદો જુદો હોય છે.

(3) ચૂંટણીમાં લાંચ આપવાના ગુનાની શિક્ષા, આ બીજા ગુનાની સરખામણીમાં ઓછી હોય છે. 

ચૂંટણીમાં બીજાનો વેશ ધારણ કરવી (Personation at an Election) (ક. 171 -ડી) 

જે કોઈ- ચૂંટણીમાં, બીજી કોઈ વ્યક્તિ જે હયાત હોય, મરણ પામેલ હોય અથવા કલ્પિત હોય; તેના નામથી મતપત્ર અરજી કરે અથવા મત આપે, અથવા કોઈ ચૂંટણીમાં એક વાર મત આપ્યો હોવા છતાં. તે જ ચૂંટણીમાં પોતાના ફરી મતપત્રની માગણી કરે; અને જે કોઈ એવી રીતે કોઈ વ્યક્તિને મત આપવામાં મદદ કરે, મેળવી આપે અગર એવો પ્રયત્ન કરે, -તે ચૂંટણીમાં (બીજાનો) વેશ ધારણ કરવાનો ગુનો કરે છે.

પરંતુ શરત એ છે કે આ કલમમાનું કંઈપણ એ વ્યક્તિને લાગુ પડશે નહિ કે જેને તત્ સમયે લાગુ પડતા હેઠળ કોઈ મતદારના માટે પ્રોફસી તરીકે મત આપવાને અધિકૃત કરેલ હોય અને જેટલી હદે તેવા મતદારના તેના માટે પ્રોક્સી તરીકે તે મત આપતી હોય : ક. 171-ડી.

 ચૂંટણી વિરુદ્ધના ગુનાઓ (Offences against Elections) (ક. 171 - ઈ થી 171 - આઈ)

(1) કોઈ મતાધિકારનો ઉપયોગ કરવાના હેતુથી પુરસ્કાર આપવો અથવા સ્વીકારવો : ક. 171-બી (શિક્ષા- સુધીની કેદ, દંડ અથવા બંને : ક. 171 -ઈ)

(2) મતાધિકારનો ઉપયોગ કરવામાં અંતરાય નાખવો : (ભંડ-1) ઉમેદવાર, મતદાર અથવા કોઈ વ્યક્તિને 1. જેઆ માં તેનું જિત હોય તેને કોઈ પ્રકારની હાનિ કરવાની ધમકી આપવી અથવા કોઈ ઉમેદવાર અથવા મતદારને હોમ માનવલ ઉરવું તે અથવા બીજી કોઈ વક્તિ કે જેનામાં તેનું હિત હોય તે દૈવી કોપનો ભોગ બનરી અથવા પાક નદાને પાત્ર થશે *. 171 (શિક્ષા-1 વર્ષ સુધીની કેદ. દંડ અથવા બંને , કલમ. 171 -એક).

(3) ચૂંટણીમાં બીજાનો વેશ ધારણ કરવી : 3. 171 -કી (શિક્ષા- 1 વર્ષ સુધીની કેદ, દંડ અથવા બંને કલમ161-એફ) 

(4) કોઈ ઉમેદવારના વર્તન થા ધારિગ્ય વિષે ખોટું નિવેદન પ્રસિદ્ધ કરવું : (ફક્ત દંડ) (8. 171 -2) (3) ચૂંટણીના સબંધમાં ગેરકાયદેસર રીતે રકમો ચૂકવવી । (રૂ. 500 સુધીનો દંડ) (ક. 171 -એચ).

(6) ચૂંટણી ખર્ચના સિાબો રાખવામાં કસૂર કરવી । (રૂ. 500 સુધીનો દંડ) (S. 171 -આઈ).

જાહેર સ્વાસ્થ્ય ને લગતા ગુના - Crimes related to health

 Crimes Related to Health 

IPC પ્રકરણ-14,  કલમ, 268 થી 278 

શું તમે જાણો છો  કે જાહેર સ્વાસ્થ્ય ને લગતા  ગુના એટલે કે Crimes related to health ? 

મિત્રો જો તમે સ્વાથ્ય સંબન્ધિત કોઈ ગુના એટલે કે Crimes related to health વિષે જાણવા માંગતા હોય તો વાંચો વિગતવાર જે તમને ખુબ ઉપયોગી થઈ શકે છે.

1. લોકાપકારક કૃત્ય  : કલમ. 268.
2. ચેપી રોગ ફેલાવે એવા કાર્યો : ક. 269 થી 271
3. ખાદ્ય અથવા પીવાના પદાર્થોમાં ભેળસેળ : ક. 272-273.
4. દવાઓમાં ભેળસેળ : ક. 274 થી 276
5. પાણી મલિન કરવું અને વાતાવરણ દૂષિત કરવું : કલમ. 277-278.

હવે આપણે આ પ્રકાર ના ગુના વિષે વિગતવાર ચર્ચા કરીયે અને ત્યાર બાદ તેના અનુસંધાને ભારત ના વિવિધ લાગુ પડતા Law અને Act વિષે માહિતી મેળવીયે. સૌથી પહેલા આપણે એ જાણીયે કે લોકાપકારક કૃત્ય એટલે શું ? તો જાહેર ઉપદ્રવ યાને ત્રાસદાયક કૃત્ય ને કાયદામાં સામાન્ય રીતે લોકાપકારક કૃત્ય કહેવાય છે. જેને આપણે અંગ્રેજી માં Public Nuisance પણ કહીયે છીએ ભારત ના IPC ના કાયદા પ્રમાણે એટલે કે ફોજદારી ધારા પ્રમાણે તેને કલમ 268 પ્રમાણે વર્ણવામાં આવી છે.

આ કલમ ખુબ જ  અગત્યની છે. તેથી તેનો કાળજીથી અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે. તેનાં મુખ્ય તત્વોનું પૃથક્કરણ કરીને નીચે જણાવેલ છે : સામાન્ય રીતે 

જે કોઈ, કોઈ કાર્ય કરે અથવા ગેરકાયદેસર કસૂર માટે જવાબદાર હોય કે જે

1.  જાહેર જનતાને અથવા સામાન્ય રીતે પડોશમાં રહેતા અથવા- મિલકત ધરાવતા લોકોને અથવા કે જેથી કોઈ સામાન્ય હાનિ, ભય અથવા ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે.
2.  અથવા અનિવાર્ય રીતે વ્યક્તિઓને કે જેમને કોઈ સાર્વ- જનિક હક્કનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતો હોય- અને તેવા સંજોગે હાનિ અડચણ ભય અથવા ત્રાસ થાય.

તો -તે 'લોકાપકારક કૃત્ય' કરવાના ગુના માટે ગુનેગાર છે. 

આ સિવાય કોઈ સામાન્ય અપકારક કૃત્યથી કાંઈક સગવડ અથવા લાભ થતો હોય તો પણ એવા કારણસર તે ક્ષમ્ય થતું નથી. : ક. 268. 

પ્રકારો : 

અપકારક કૃત્ય ના બે પ્રકાર છે. 

• વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય (Private Nuisance) 

પોતાની બિલકતનો કોઈ પ્રકારનો અનધિકૃન ઉપયોગ કરવો, કે જેથી બીજાની મિલકતને નુકસાન થનું હોય, અથવા પ્રવેશ (નો ગુનો) કહેવાય નહિ એવી રીતે બીજા કોઈની મિલકત અગર મિલકત પરત્યેના હક્કો સંબંધમાં, તેને નુકસાન થાય એ પ્રમાણે અનધિકૃત હસ્તક્ષેપ કરવો. વળી, તેમાં હવાઉજાસમાં અડચણ કરવી. દુર્ગપ અથવા અવાજ, પાણી, ગંદવાડ અને જંતુઓ વગેરેનો અપ્રષ્ટિત ફેલાવો કરવાનાં કાર્યોનો પણ સમાવેશ થાય છે. બાજુમાં રહેતો પાડોશી સત-દિવસ સતત રેડિયો અથવા ગ્રામોફોન વગાડયા કરતો હોય, તો તેથી ત્રાસ થાય છે એમ કહી  શકાય આ માટે ત્રાસ આપનાર વ્યક્તિ તે ગુના માટે જવાબદાર બને છે. 

ઉદાહરણ

પોપટભાઈ પોતાની જગ્યામાં ઓઈલ એન્જિન બેસાડે છે. તેનો પડોશી મોરભાઈ ફરિયાદ કરે છે કે એન્જિનના થરથરાટથી તેના મકાનને નુકસાન થયું હતું. આ લોકાપકારક કૃત્ય નથી આથી તેની સામે ફરિયાદ કરી શકાય નહિ, કારણ કે કાયદો એવી છે કે ફક્ત લોકાપકારક કૃત્ય એ ગુનો છે, વૈયક્તિક નહિ. પરંતુ હા, તેને માટે દીવાની પ્રકાર ની કાર્યવાહી કરી શકાય.

• લોકાપકારક કૃત્ય (Public Nuisance)  : 

લોકાપકારક કૃત્ય એટલે તમામ સમુદાયને ત્રાસ થાય એવું કોઈ કાર્ય કરવું અથવા સાર્વજનિક હિતમાં જરૂરી હોય એવું કોઈ કાર્ય ઉપેક્ષાથી નહિ કરવાની કસૂર છે. તે જનતા વિરુદ્ધનો ગુનો છે. સામાન્યત: જનતાનાં સ્વાસ્થ્ય, સલામતી, સુખ અને સગવડતામાં ગંભીર રીતે હસ્તક્ષેપ કરતાં અથવા જાહેર નીતિમત્તાનું અધઃપતન થાય એવાં કાર્યોને લોકાપકારક કૃત્યો તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે એક વ્યક્તિ અથવા વ્યક્તિઓના સંબંધમાં લોકાપકારક કૃત્ય કરવાનો ગુનો થઇ શકે નહિ. અપકારક કૃત્ય જ્યારે એવાં પ્રકારનું હોય કે જે આખા સમુદાયને અથવા અમુક વિસ્તારમાં રહેતા એક વિભાગને અથવા સાર્વજનિક ફક્કોનો ઉપયોગ કરતી કોઈ વ્યક્તિને અસર કરતું હોય તો અપરાધ બને છે. તેનાથી કાંઈક સગવડ અથવા લાભ થાય છે એમ કહેવું એ તેનો વાજબી બચાવ નથી, તેથી જાહેર માર્ગ ઉપર પથ્થરો તોડવા, શહેરના રહેઠાણના વિસ્તારમાં રાત્રે છાપખાનું ચલાવવું. જુગારખાનાં ચલાવવા અથવા સાર્વજનિક સ્થળોએ પ્રાણીઓની કતલ કરવી વગેરે લોકાપકારક કૃત્યોનાં ઉદાહરણો છે, જે દૂર કરવા માટે દીવાની દાવો અને ફરિયાદ બંને થઈ શકે.

લોકાપકારક કૃત્ય અને વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય વચ્ચેનો બંને વચ્ચે તફાવતના પાંચ મુદ્દાઓરહેલા છે :

લોકાપકારક કૃત્ય મોટા પાયા ઉપર જાહેર જનતાને અથવા મોટા સમુદાયને અસર કરતું હોય છે, એટલે કે લોકાપકારક કૃત્ય સાર્વજનિક હક્કો, સલામતી અથવા સગવડ વિરુદ્ધનો ગુનો છે; જ્યારે વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય કોઈ વ્યક્તિના તેની મિલકતનો સુખચેનથી ઉપયોગ કરવાના હક્કમાં વિક્ષેપ કરનારું છે.

લોકાપકારક કૃત્યને કારણે કોઈ વ્યક્તિને દીવાની દાવો કરવાનું કારણ પ્રાપ્ત થતું નથી. તે દૂર કરવા, નુકસાની મેળવવા અથવા મનાઈહુકમ મેળવવા સિવાયની કોઈ કાર્યવાહી કોઈ ખાનગી વ્યક્તિ પોતાના નામે કરી શકે નહિ. વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય સંબંધમાં એમ નથી. જમીનનો કબજો ધરાવનાર અને હાનિ થઈ હોય એવી કોઈ પણ વ્યક્તિને તે સંબંધમાં દાવો કરવાનો અધિકાર છે.

સમયની મર્યાદા લોકાપકારક કૃત્યને કાયદેસર બનાવી શકતી નથી, જ્યારે વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય ચાલુ કરવાનો અથવા ચાલુ રાખવાનો ફક્ક લાંબા સમયના ભોગવટાથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.

જે વ્યક્તિને વૈયક્તિક અપકારક કૃત્યથી હાનિ પહોંચી હોય, તે પોતે એ દૂર કરી શકે છે; જ્યારે લોકોપકારક કૃત્ય આ રીતે દૂર કરી શકાતું નથી.

વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય અંગે નુકસાની મેળવવાનો દાવો થઇ શકે છે; જ્યારે લોકાપકારક કૃત્ય સંબંધમાં એ પ્રમાણે થઈ શકતું નથી. સિવાય કે વાદી સાબિદ કરે કે તેને વિશિષ્ટ પ્રકારનું નુકસાન થયું હતું. સાધારણ રીતે લોકાપકારક કૃત્યના સંબંધમાં તેને અપકારક કૃત્ય તરીકે જાહેર કરવાની અને તેની વિરુદ્ધ મનાઈહુકમ મેળવવાની કાર્યવાહી કરી શકાય છે.

અપકારક કૃત્ય નો નિકાલ (Abatement of Nuisance): 

આ બંને પ્રકારના અપકારક કૃત્યો વચ્ચે એક વિશેષ તફાવત રહેલો છે અને તે એ છે કે અમુક સંજોગોમાં કોઈ વ્યક્તિ પોતે જ વૈયક્તિક અપકારક કૃત્ય દૂર કરી શકે, એટલે કે કાયદો પોતાના હાથમાં લઈને વાજબી રીતે એ અટકાવી શકે. (અપકૃત્યના કાયદામાં આ વિશે વધુ જાણવા મળશે.) પરંતુ લોકાપકારક કૃત્યને કોઈ વ્યક્તિ આ રીતે દૂર કરી શકે નહિ, જેમ કે, અપકારક કૃત્યને દુર કરવા માટે કોઈ મકાન તોડી પાડીને બીજા કોઈકને હાનિ પહોંચાડવાનું કાર્ય વાજબી ઠરાવતી કાયદેસરની કોઈ જોગવાઈ ભારતમાં કરવામાં આવી નથી.

કલમ 268 ના મુખ્ય મુદ્દાઓ :

1. કોઈ કાર્ય કરવું અથવા કોઈ ગેરકાયદેસર કસૂર માટે જવાબદાર થવું. 
2. ગેરકાયદેસર કસૂર : અપકારક કૃત્ય ઉત્પન્ન કરનાર દરેક પ્રકારની કસૂર શિક્ષાને પાત્ર નથી. એવી કસૂર ગેરકાયદેસર હોવી જોઈએ. 'ગેરકાયદેસર' શબ્દની વ્યાખ્યા આ અગાઉ ક. 43માં આપવામાં આવી છે.
3. આવા કાર્ય અથવા કસૂરથી-જાહેર જનતાને, અથવા પડોશમાં રહેતા અથવા મિલકત ધરાવતા લોકોને સાધારણ રીતે, કાંઈ સામાન્ય હાનિ, ભય અથવા ત્રાસ ઉત્પન્ન થવો જોઈએ.

અથવા

કોઈ એવી સાર્વજનિક હક્કનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતો હોય એવી વ્યક્તિઓને, તેથી અનિવાર્ય રીતે હાનિ, અડચણ, ભય અથવા ત્રાસ થતો હોવો જોઈએ.

સામાન્ય હાનિ, ભય વગેરે : 

આ કલમમાં સામાન્ય હાનિ થતી હોવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે. એટલે કે, તેથી આમસમુદાયને અને નહિ કે એકાદ વ્યક્તિને અસર થતી હોય. દા. ત.. ઝરાનું પાણી મલિન કરવું, દુર્ગંધ પ્રસરાવતા પદાર્થો રાખવા વગેરે લોકાપકારક કૃત્યના દૃષ્ટાંતો છે. વળી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આવું અપકારક કૃત્ય લોકાપકારક હોવું જોઈએ. જેમ કે, પતરાં ઘડવાનું કામ કરવાથી થતા અવાજથી એક ધર્મશાળામાં ત્રણ માણસોને ખલેલ થતી હતી. તેમાં એ લોકાપકારક કૃત્ય નથી એમ ઠરાવવામાં આવ્યું હતું. 

જાહેર સ્વાસ્થ્યને અસરકર્તા બાકીના ગુનાઓ આ પ્રમાણે છે 

• ચેપી રોગ ફેલાવે એવાં કાર્યો (Acts likely to Spread Infection) (કલમ. 269 થી 271).

1. જિંદગીને જોખમ થાય એવા રોગોનો ચેપ ફેલાવવાનો સંભવ હોય એવું કોઈ કાર્ય ઉપેક્ષાથી અથવા દ્વેષબુદ્ધિથી કરવું : ક. 269-270.
2. રોગના કારણે દૂર રહેવા સંબંધના (quarantine) નિયમનો જાણીજોઈને ભંગ કરવો : ક. 271.
3. ખોરાક અથવા પેય પદાર્થોમાં ભેળસેળ

• ખોરાક અથવા પીવાલાયક પદાર્થો માં ભેળસેળ (Adulteration of Food or Drink) (કલમ. 272-273)

વેચવાના ઈરાદાથી રાખેલા ખાદ્ય અથવા પેય પદાર્થોમાં ભેળસેળ કરીને તે હાનિકારક બનાવવા કલમ. 272. મુજબ ગુનો બને છે.

ખોરાક અથવા પેય પદાર્થોમાં હાનિકારક તત્ત્વો ભેળવીને અથવા બીજી કોઈ રીતે ભેળસેળ કરીને તે અસ્વાસ્થ્યકર બનાવવાનું કાર્ય આ કલમ અન્વયે શિક્ષાને પાત્ર છે: પરંતુ વધુ નફો મેળવવા માટે હાનિ થાય નહિ એવાં તત્ત્વો મેળવીને ભેળસેળ કરવાથી આ ગુનો થતો નથી. દા. ત., દૂધમાં પાણી ભેળવવું અથવા ધીમાં વનસ્પતિ તેલનો ભેગ કરવો. 'ખોરાક તરીકે હાનિકારક'નો અર્થ ખોરાક તરીકે તંદુરસ્તી માટે હાનિકર્તા એવો થાય છે, નહિ કે કોઈની લાગણી વિરુદ્ધનો, ઘીમાં ડુક્કરની ચરબી ભેળવી એ મિચલ ખાદ્યપદાર્થ તરીકે વેચવાનો ઈરાદો અથવા એ રીતે વેચવામાં આવશે એમ જાણીને કોઈ વ્યક્તિને તે માટે ગુનેગાર કરાવી શકાય નહિ. ખાવા અથવા પીવા માટે અયોગ્ય હોય, હાનિકારક હોય અથવા એવી બનાવવામાં આવેલ કોઈ વસ્તુનું વેચાણ કરવું, વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરવી અથવા પ્રદર્શિત કરવી: કલમ. 273 મુજબ ગુનો બને છે.

આ અગાઉની કલમમાં ખાદ્ય અથવા પેથ પદાર્થોમાં ભેળસેળ કરવાનું શિક્ષાને પાત્ર ઠરાવ્યું છે. જ્યારે આ કલમ દ્વારા એવી ભેળસેળ કરેલી વસ્તુઓના વેચાણને માટે શિક્ષાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. દા. ત., જંતુઓ પેદા થયાં હોય એવી તાડીનું વેચાણ કરવું. પણ હાનિકારક ન હોય છતાં હલકી કક્ષાનો ખોરાક સસ્તો વેચવાનું કાર્ય ગુનો થતું નથી.

આ કલમ અનુસાર હાનિકારક ખાદ્ય અને પેય પદાર્થોમાં ( નહિ કે માત્ર હાનિકારક પદાર્થો)નું વેચાણ શિક્ષાને પાત્ર છે. દા. ત., અનાજના એક ખાડાના માલિકે, તે ઉપાડયા વિના અને તે અનાજ સારું છે કે ખરાબ એમ જાણ્યા સિવાય સીધેસીધું તેનું વેચાણ કર્યું હતું. તે ઉઘાડતાં મોટા ભાગનો અનાજ જથ્થો મનુષ્યના ઉપયોગમાં લઈ શકાય નહિ એવો માલૂમ પડયો હતો. તે કિસ્સામાં ઠરાવવામાં આવ્યું હતું કે વેચનારને આ કલમ અનુસાર ગુનેગાર ઠરાવી શકાય નહિ. તેવી જ રીતે,

નરૂમલ (6 Bom. L. R. 520)-ના મુંબઈના એક મુકદ્દમામાં કચરો, લાકડા, દીવાસળી અને કોલાસાના કકડાઓ જેવી વસ્તુઓના મિશ્રણવાળા ઘઉંના વેચાણથી કોઈ ગુનો થતો નથી એમ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું તથા આરોપીએ કોઈ અપરાધ કર્યો નથી એમ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું, કારણ કે ઘઉમાંથી એવી બધી બહારની વસ્તુઓ છૂટી પાડી શકાય તેમ હતું. પણ જંતુઓ પેદા થયાં હોય એવી તાડીનું વેચાણ કરવાનું કાર્ય શિક્ષાને પાત્ર છે. એટલે કે, હાનિકારક હોય એવી વસ્તુઓ ખોરાક તરીકે ખાવા અથવા પીવા માટે વેચવી એ ગુનો છે.

• દવાઓ(ઔષધો)માં ભેળસેળ (Adulteration of Drugs) (કલમ. 274 થી 276)

આ વિભાગમાં ત્રણ અપરાધોનો સમાવેશ થાય છે, જેમ કે-

1. ઔષધમાં એવી રીતે ભેગ કરવો કે જેથી ગુણવત્તા ઓછી થાય, તેની અસર બદલાય અથવા તે હાનિકારક બને : ક. 274.
2. તેમાં ભેળસેળ થયેલ છે એવું જાણીને કોઈ ઔષધ વેચવું અથવા ઓસડ તરીકે તેનો ઉપયોગ થવા દેવો : કલમ. 275.
   
3. ઔષધ અથવા તેની બનાવટ ખરેખર તે હોય તે કરતાં એ જૂદું ઔષધ અગર બનાવટ હોય એ રીતે વેચવું અથવા વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરવું અગર તેનો દવા તરીકે ઉપયોગ કરવાના હેતુથી કોઈ દવાખાનામાંથી આપવું કલમ. 276.

• પાણી મલિન કરવું અને વાતાવરણ દૂષિત કરવું (Fouling Water and Vitiating Atmosphere) (કલમ. 277-278)

કોઈ સાર્વજનિક જળાશય અથવા ઝરાનું પાણી સ્વેચ્છાપૂર્વક મલિન અથવા ગંદુ કરવું, કે જેથી સાધારણ રીતે તેનો જે ઉપયોગ થતો હોય તે માટે અયોગ્ય બને : ક. 277.

મુખ્ય તત્ત્વો : 

સાર્વજનિક જળાશય અથવા ઝરાનું પાણી મલિન કરવાનો ગુનો સાબિત કરવા માટે નીચે પ્રમાણેનો પુરાવો રજૂ કરવાનું જરૂરી છે કે-

(1) તે ઝરો અથવા જળાશય સાર્વજનિક હતું;

(2) આરોપીએ તે પાણી મલિન કર્યું હતું અથવા ગંદુ કર્યું હતું;

(3) તેણે એ કાર્ય સ્વેચ્છા થી કર્યુ હતું અને

(4) આમ કરવાથી પ્રથમ જે ઉપયોગ થતો હોય તે માટે તે અયોગ્ય બન્યું હતું. 

આ સિવાય જાહેર સ્વાસ્થ્યને અનિકારક થાય એવી રીતે સ્વેચ્છાથી વાતાવરણને દુષિત કરવું કલમ 278 મુજબ ગુનો બને છે.

મુખ્ય તત્વો : 

કોઈ વ્યક્તિને વાતાવરણને દષિત કરવાના અપરાધ માટે ગુનેગાર ઠરાવવા માટે નીચે પ્રમાણેની સ્કીકત કરવી જરૂરી છે કે-

(1) તેણે વાતાવરણને દૂષિત કર્યું હતું. 

(2) તેણે આ કાર્ય સ્વેચ્છાથી કર્યું હતું.

(3) દૂષિત કરવાનું એવું કાર્ય તેના સ્વરૂપથી કરીને સ્વાસ્થ્યને હાનિકારક હતું, 

(4) અને તેથી તે સ્થળ ની પાડોશ માં રહેતી હતી અથવા ધંધો કરતી હતી અથવા જાહેર રસ્તા ઉપર થઈને પસાર થતી વ્યક્તિઓના સ્વાસ્થ્યને હાનિ થાય એમ હતી. 

conclusion 

ભારતીય ફોજદારી ધારા ની કલમ પ્રમાણે આપણે ઉપર જાણ્યું તે રીતે વિવિધ પ્રકાર ના જાહેર સ્વાથ્ય ને લગતા ગુનાઓ બની  શકે છે. આ સિવાય બીજા અન્ય પ્રકાર ના કાયદા ની કલમ વિષે જાણવા માટે આ લિંક પાર વિગત વાર માહિતી મેળવી શકો છો.

 

પ્રકરણ-4 જાહેર સુલેહશાંતિ વિરુદ્ધના ગુનાઓ OFFENCES AGAINST THE PUBLIC TRANQUALITY

આ પ્રકરણ મહત્વનું છે. અને તેને મુખ્ય ચાર પેટા વિભાગમાં વહેંચેલું છે ?

(એ) ગેરકાયદેસર મંડળી (તથા તેના આનુષંગિક ગુનાઓ) : કલમ 141 થી 145, 149 થી 151 અને 157-158.

(બી) હુલ્લડ : કલમ 146 થી 148 અને કલમ 152-153.

(સી) જુદા જુદા વર્ગો વચ્ચે દુશ્મનાવટ જન્માવવી : ક. 153-એ, અને

(ડી) બખેડો: કલમ.159 -160.

ગેરકાયદેસર મંડળી (Unlawful Assembly) (કલમ. 141. थी 145, 149 थी 151 ने 157-158.)

વ્યાખ્યા : [કલમ 141]:

કલમ. 141માં ગેરકાયદેસર મંડળીની વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે. તે ઘણી જ અગત્યની છે. તેનાં મુખ્ય તત્ત્વો ધ્યાનપૂર્વક સમજવા યોગ્ય છે. સરળતા માટે તેનું વિશ્લેષણ કરીને આપેલ છે;જેમ કે :

(1) પાંચ અથવા તેથી વધુ વ્યક્તિઓની મંડળી, જો તેનો સામાન્ય ઉદ્દેશ-

                      મધ્યસ્થ અથવા કોઈ રાજ્ય સરકારને અથવા સંસદને, અગર રાજ્યની વિધાનસભાને, અથવા કોઈ જાહેર નોકરને તેની કાયદેસરની ફરજ બજાવવામાં ધમકી આપવાનો હોય, (બળ અથવા ગુનાહિત બળના પ્રદર્શન દ્વારા) 

2) કોઈ કાયદાનો અથવા કાયદેસરની વિધિનો અમલ કરવામાં અટકાયત કરવાનો હોય, અથવા

(૩) (ક) બગાડ (ખ) ગુનાહિત પ્રવેશ કે (ગ) બીજો કોઈ ગુનો કરવાનો હોય, અથવા કોઈ વ્યક્તિ પ્રત્યે ગુનાહિત બળ દાખવીને અથવા એવા બળના પ્રદર્શન દ્વારા-

(4) કોઈ મિલકતનો કબજો લેવાનો હોય, અથવા મેળવવાનો હોય, અથવા કરવાના હકથી,

અથવા

(5) કોઈ વ્યક્તિને તેના  (ક) રસ્તાનો ઉપયોગ (ખ) પાણીનો ઉપયોગ કરવાના હકથી, અગર (ગ) બીજા કોઈપણ અમૂર્ત હકથી, કે જેનો તે કબજો ધરાવતો હોય યા ભોગવતો હોય તેનાથી વંચિત કરવાનો હોય, 

અથવા

(6) કોઈ હક્ક અથવા માની લીધેલ હકનો અમલ કરવાનો હોય;

(7) કોઈ વ્યક્તિને - (ક) તે જે કરવા બંધાયેલ ન હોય તે કરવા, અગર (ખ) તે જે કરવા કાયદેસર રીતે અધિકૃત હોય તે નહિ કરવાની ફરજ પાડવાનો હોય, તો તે ગેરકાયદેસર મંડળી બને છે : ક. 141.

- કોઈ મંડળી ભેગી થઈ હોય ત્યારે ભલે કાયદેસર હોય છતાં પાછળથી ગેરકાયદેસર બની શકે છે ક. 141ની .

કોઈ મંડળી કે જે તેની શરૂઆતથી ગેરકાયદેસર ન હોય. તે વિખેરાઈ જવાના હુકમનો અનાદર કરવલ માત્રથી ગેરકાયદેસર થતી નથી. વળી, એ મંડળીના કાયદેસરના કૃત્યને લીધે બીજાઓને બિનકાયદેસરના કૃત્ય કરવા ઉશ્કેરણી થતી હોવાના કારણે પણ તે ગેરકાયદેસર બનતી નથી. સાથે સાથે એ પણ નોંધવું જોઈએ કે મંડળી એની શરૂઆતમાં ગેરકાયદેસર ન હોય પરંતુ તે પાછળથી ગેરકાયદેસર બની શકે. મોતીલાલ વિ. બિહાર રાજ્ય (A. I. R. (1954) S. C. 657માં સર્વોચ્ચ અદાલતે હરાવ્યું છે કે 'કોઈ મંડળી તેના પ્રારંભે કાયદેસર હોય પરંતુ પાછળથી તેના સભ્યોનાં કૃત્યો દ્વારા ગેરકાયદેસર બની શકે તે એકાએક જ અને તેના સભ્યોની અગાઉથી એકત્રપણે સંતલસ વગર પણ ગેરકાયદેસર મંડળીમાં ફેરવાઈ જાય. પરંતુ અન્ય સભ્યોએ ન ચલાવી લીધા હોય એવાં એકાદ-બે સભ્યોનાં ગેરકાનૂની કૃત્યોને કારણે મંડળીના સ્વરૂપનું પરિવર્તન થતું નથી.' (અર્થાત્ એવા કારણસર મંડળી ગેરકાયદેસર બની જતી નથી.)

સામસામે લડતા બે જૂથોના સભ્યો ગેરકાયદેસર મંડળીના સભ્ય થતા નથી. કારણ કે તેઓનો કોઈ સામાન્ય ઉદ્દેશ હોતો નથી તથા બે વિરુદ્ધ પક્ષો હુલ્ડ કરીને લડતા હોય તેથી ક. 141માં જણાવ્યા પ્રમાણે ગુનો બનતો નથી, કેમ કે તેઓ સામાન્ય ઉદ્દેશ ધરાવતા હતા એમ કહી શકાય નહિ.

 ગેરકાયદેસર મંડળીના સભ્ય હોવું [ક. 142 અને 143] :

ગેરકાયદેસર મંડળીઓ સભ્ય કોને કહેવાય ? તે વિશે ક. 142માં વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે, જે આ પ્રમાણે છે : કોઈ મંડળી ગેરકાયદેસર બને છે એવી હકીકતથી વાકેફ હોવા છતાં, જો કોઈ ઈરાદાપૂર્વક તેમાં સામેલ થાય અથવા ચાલુ રહે, તો તે ગેરકાયદેસર મંડળીનો સભ્ય છે એમ કહી શકાય : ક. 142.

-ગેરકાયદેસર મંડળીના સભ્ય હોવા માટે છ મહિના સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંનેની શિક્ષા નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવી છે : ક. 143.

ગેરકાયદેસર મંડળીના સભ્યની જવાબદારી (ક. 149] :

ક. 34ની ચર્ચા કરતી વખતે પરોક્ષ ગુનેગારી વિશે પૂરતું કરવામાં આવ્યું છે. પરોક્ષ ગુનેગારી એટલે કોઈ વ્યક્તિએ પોતે કાઈ કર્યું ન હોય. છતાં બીજાના કાર્ય માટેની જવાબદારી, આ કલમ (ક. 149) પરોક્ષ ગુનેગારીનું બીજું દૃષ્ટાંત છે. તેમાં જણાવાયું છે કે- ગેરકાયદેસર મંડળીના કોઈ એક સભ્યે કોઈ | (1) તે મંડળીનો સામાન્ય ઉદ્દેશ બર લાવવા માટે, અથવા ગુનો કર્યો હોય-અને (2) એવો ઉદ્દેશ પાર પાડવા માટે ગુનો થવા સંભવ છે એમ તે મંડળીના સભ્યો જાણતા હોય, -તો એવી દરેક વ્યક્તિ કે જે ગુનો બન્યો હોય ત્યારે તે મંડળીનો સભ્ય હોય તો એ ગુના માટે જવાબદાર છે.કલમ. 149.

બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જો બીજા સભ્યો દ્વારા તેઓનો સામાન્ય ઉદેશ પાર પાડવા માટે ગુનો કરવામાં આવે. તો બીજા સહચોના કાઈ માટે ગેરકાયદેસર મંડળીનો દરેક સભ્ય જવાબદાર થાય છે. એક વાત જો સામાન્ય હરાનું અસ્તિત્વ રહે નહિ. તો કલમ લાગુ થઈ શકે નહિ.

જેમ કે સરકાર વિ. કબીલ (1869) 8 Hong L.. R. 11માં એક જૂથના માણસોએ બીજા પક્ષના માણસીને અટકાવતા તેઓ વચ્ચે લડાઈ થઈ હતી. દરમિયાનમાં પ્રથમ જૂથનો એક માણસ ઘવાતાં, રસ્તાની એક બાજુ ઉપર જતો રહ્યો હતો. ત્યારબાદ તેણે એ બખેડામાં વધુ ભાગ લીધો ન હતો. તેના જતા રહ્યા બાદ બીજા જૂથના એક માણસનું મરણ થયું હતું. તે મુકદ્દમામાં ચુકાદો આવ્યો હતો કે પાયલ થઈને જ્યારે તે માણસ જતો રહ્યો તે જ ક્ષણથી તે વ્યક્તિ ગેરકાયદેસર મંડળીનો સભ્ય મટી ગયો હતો. અને તેથી કરીને, ત્યારબાદ થયેલ ખૂન માટે તેને આ કલમ હેઠળ જવાબદાર ગણી શકાય નહિ.

પરંતુ. સર્વોચ્ચ અદાલતે નિર્ણય આપેલ એક બીજા કેસની હકીકત એવી હતી કે આરોપીઓએ મરણ પામનાર અને તેમના સાથીદારોને મારી નાખવાની ગુપ્ત યોજના કરીને તેમની વચ્ચેના લાંબા સમયના ઝઘડાનું ઘરમેળે સમાધાન કરવાના બહાના હેઠળ એક રાત્રે આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. ગુજરી જનારા અને તેમના સાથીદારો જેવા તે સ્થળે પહોંચ્યા કે તુરત જ આરોપીઓએ તેમના ઉપર ગોળીબાર શરૂ કર્યો તથા ગુજરી જનારાઓના શબીને દૂર કરવામાં પણ તેઓ તમામે ભાગ લીધો હતો. આ સંજોગોમાં અદાલતે ઠરાવ્યું હતું કે આ હકીકતો એવી ધારણા કરવા તરફ દોરી જાય છે કે, આ તમામ આરોપીઓએ તેમની પૂર્વયોજના અને સામાન્ય ઉદ્દેશ અનુસાર કાર્ય કર્યું હતું અને તેથી તેઓ ક. 149 હેઠળ જવાબદાર હતા. દીલાબાગસીંધ વિ. ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્ય, (1980) 4 S.C.C. 402). परोक्ष ४वाहारी (Constructive Liability):

પોતે ખરેખર નહિ કરેલ ગુના માટે કોઈ વ્યક્તિની જવાબદારી ઊભી થાય તેને ફોજદારી કાયદામાં પરોક્ષ જવાબદારી કહે છે. જો એવું કાર્ય બધાનો સામાન્ય ઈરાદો અથવા સામાન્ય ઉદ્દેશ બર લાવવા કરવામાં આવ્યું હોય, તો બીજી વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલ કાર્યનું આરોપણ એ આરોપી ઉપર કરવામાં આવે છે. તેને પ્રતિનિધિની જવાબદારી તરીકે (Vicarious Liability) ગણવાની ભૂલ કરવી નહિ. પ્રતિનિધિની જવાબદારી એ એક એવી જવાબદારી છે કે જે કોઈ વ્યક્તિ, પોતાના, નોકર, અથવા પ્રતિનિધિના, તેની નોકરી દરમિયાનના કૃત્યને કારણે વહોરે છે. તે માટે સામાન્ય ઈરાદો અથવા ઉદ્દેશ સાબિત કરવાની જરૂર નથી. પ્રતિનિધિની જવાબદારીનો સિદ્ધાંત, ફોજદારી કાયદાનો નિયમ નથી, પણ એક અપવાદ છે. જ્યારે, પરોક્ષ જવાબદારીનો સિદ્ધાંત ફોજદારી કાયદામાં સારી રીતે માન્ય થયેલો છે.

સામાન્ય ઈરાદો અને સામાન્ય ઉદ્દેશ પાર પાડવા માટે (In furtherance of Common Intention and in the Prosecution of Common Object):

ક. 34ની જોગવાઈઓ અનુસાર એક કરતાં વધુ વ્યક્તિઓ પોતાનો સામાન્ય ઈરાદો બર લાવવા ગુનાહિત કાર્ય કરે, તો એવી દરેક વ્યક્તિ, જાણે કે તેણે એકલાએ જ એ કૃત્ય કર્યું હોય એ રીતે જવાબદાર બને છે. તે માટે સાબિત કરવાનું આવશ્યક છે કે કરવામાં આવેલ કૃત્ય ઘણા માણસોનો સામાન્ય ઇરાદો પાર પાડવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું. વળી એવું કૃત્ય કરવા માટે પૂર્વરચિત યોજના અથવા તે અગાઉ મનની એકદિલી હોવાનું જરૂરી છે. જ્યારે ક. 149ની જોગવાઈ એવી છે કે ગેરકાયદેસર મંડળીના કોઈ સભ્ય દ્વારા તેમનો સામાન્ય ઉદ્દેશ બર લાવવા અર્થે જો કોઈ ગુનાનું કૃત્ય કરવામાં આવે, તો તે મંડળીના બધા જ સભ્યો, તેમણે એ કૃત્ય કરવામાં ખરેખર લીધેલ. ભાગને ગણતરીમાં લીધા સિવાય જાણે કે એ કરવામાં તેણે ખરેખર ભાગ લીધો છે એમ માનીને એવા કૃત્યો માટે પરોક્ષ જવાબદાર બને છે, પણ તે માટે બે શરતોનું પાલન થવું જરૂરી છે-

(1) ગેરકાયદેસર મંડળી હોવી જોઈએ, અને

(2) તે મંડળીના કોઈ સભ્યે તેમનો (મંડળીનો) સામાન્ય ઉદ્દેશ પાર પાડવા અર્થે ગુનો કર્યો હોવો જોઈએ. ક. 34 અને ક. 149 વચ્ચેનો ભેદ :

34મી કલમ મુજબ કૃત્ય પૂર્વરચિત યોજના અથવા સામાન્ય ઈરાદાનું પરિણામ હોવાનું જરૂરી છે, જ્યારે 149મી કલમ મુજબ, જ્યાં સુધી એ વિશેષ ગુનાનો સંબંધ છે ત્યાં સુધી સામાન્ય ઇરાદાની જરૂર રહેતી નથી. જો મંડળીનો સામાન્ય ઉદ્દેશ પાર પાડવા માટે ગુનો કરવામાં આવ્યો હોય, તો એ મંડળીનો દરેક સભ્ય તે માટે જવાબદાર છે. દરેકનો સામાન્ય ઈરાદો હોવાનું અથવા દરેક જણે તે કરવામાં ભાગ લીધો હોવાનું આવશ્યક નથી.

બીજું 34મી કલમ અનુસાર સામાન્ય ઈરાદો ધરાવતી વ્યક્તિઓની સંખ્યા મહત્વની હકીકત નથી. જ્યારે 149મી કલમ અનુશાર ગેરકાયદેસર મંડળીના સભ્યો-એટલે કે પાંચ અથવા તેથી વધુ વ્યક્તિઓ સામાન્ય વિશ ધરાવતા હોવાનું સાબિત કરવાનું જરૂરી છે. કે. 34થી કોઈ ગુનો બનતો નથી પણ એ કલમ જવાબદારીના સિદ્ધાંતનું નિરૂપણ કરે છે. જ્યારે છે. 149થી વિશિષ્ટ ગુનો બને છે.

ગેરકાયદેસર મંડળીનો સામાન્ય ઉદ્દેશ છે. 141માં દર્શાવેલ દિશમાંનો એક હોવો જોઈએ, જ્યારે ક. 34ના હેતુ માટે સામાન્ય ઇરાદો કોઈપણ ઇરાદો હોઈ શકે. ભા. ફોજદારી ધારામાં, પરોક્ષ જવાબદારી વધુ બે સ્થળીએ સ્વીકારવામાં આવી છે. પ્રથમ તો ક. 369 હેઠળ જો પાડ પાડવાનું કૃત્ય કરતી વખતે ખૂન કરવામાં બાવ્યું હોય, તો એ ધાડ પાડવામાં ભાગ લેનાર દરેક વ્યક્તિ ખૂન માટે જવાબદાર છે. તેવી જ રીતે કે 460 હેઠળ ગુપ્ત-ગુપ્ત ગૃહપ્રવેશ અથવા પર કોડવાનો ગુનો કરવાનો ગુનો કરતી વખતે જો ખૂન અથવા મહાવ્યથા માટે-જે બન્યું હોય તે મુજબ-જવાબદાર બને છે.

 આ પ્રકરણ હેઠળના બીજા આનુષંગિક ગુનાઓ :

(1) ભયંકર હથિયાર સાથે ગેરકાયદેસર મંડળીમાં સામેલ થવું : ૭. 144.

(2) ગેરકાયદેસર મંડળીને વિખેરી નાખવાનો હુકમ થયો છે એમ જાણવા છતાં, તેમાં સામેલ થવું અથવા ચાલુ રહેવું : ક. 145.

(3) ગેરકાયદેસર મંડળીમાં જોડાવા ભાડેથી માણસો રાખવા : 8, 150.

(4) ગેરકાયદેસર મંડળીમાં ભાગ લેવા ભાડેથી રાખવામાં આવેલ વ્યક્તિઓને આશ્રય આપવો : ક. 157.

(S) ગેરકાયદેસર મંડળીમાં ભાડેથી જોડાવા રોકાવું : ક, 158.

@ હુલ્લડ કરવું (Rioting) (5. 146 थी 148, 152-153)

આ કલમ ઘણી અત્યની છે.

વ્યાખ્યા (. 146]:

(1) ગેરકાયદેસર મંડળી અથવા મંડળીનો સામાન્ય ઉદ્દેશ બળ અથવા હિંસાનો ઉપયોગ

(2) તે પૈકીના કોઈ સભ્ય દ્વારા બર લાવવા માટે

કરવામાં આવે- ત્યારે (મંડળીનો) દરેક સભ્ય હુલ્લડ કરવાનો ગુનો કરે છે : ક. 146 [શિક્ષા-2 વર્ષ સુધીની કેદ, દંડ અથવા બંને :: ક. 147. જો ભયંકર શસ્ત્રો સાથે હોય તો 3 વર્ષ સુધીની કેદ, દંડ અથવા બંને : 3. 148]

(હુંલ્લડ કરવાની' વ્યાખ્યા પૂછવામાં આવે ત્યારે 'ગેરકાયદેસર મંડળી'ની વ્યાખ્યા આપવાનું જરૂરી છે.) 

2 હુલ્લડ કરવાના ગુનાનું મુખ્ય તત્ત્વ : 'ગેરકાયદેસર મંડળી'ની અમુક સ્થિતિના વિશિષ્ટ કૃત્યને હુલ્લડ કરે છે. હુંલ્લડ કરવાનો ગુનો બને તે માટે સાબિત કરવું આવશ્યક છે કે-

(1) આરોપીઓ પાંચ કે તેથી વધુ સંખ્યામાં હતા અને કાયદા વિરુદ્ધ મંડળી બનાવવામાં આવી હતી.

(2) તેઓ સામાન્ય રીતે કાયદા વિરુદ્ધનો ઉદ્દેશ ધરાવતા હતા.

(3) એ કાયદા વિરુદ્ધની મંડળીએ અથવા તેમના કોઈક સભ્યે બળ અથવા હિંસાનું કૃત્ય કર્યું હતું. અને

(4) એ બળ તેઓનો સામાન્ય ઉદ્દેશ પાર પાડવા માટે વાપરવામાં આવ્યું હતું.

મંડળીનો સામાન્ય હેતુ જો ગેરકાયદેસર ન હોય તો કોઈ સભ્ય બળ વાપરે છતાં પણ હુલ્લડ થતું નથી. વળી, કોઈ ઉદ્દેશ માટે કાયદેસર રીતે એકઠા થયેલ લોકો જો એકાએક લડવા માંડે તો પણ તેઓ હુલ્લડ કરે છે તેમ કહેવાય નહિ.

હુલ્લડ અને ગેરકાયદેસર મંડળી વચ્ચેનો ભેદ :

હુલ્લડ અને ગેરકાયદેસર મંડળી વચ્ચેનો ભેદ કેવી રીતે સમજાવશો ? તે ઘણો જ અગત્યનો પ્રશ્ન છે. હુલ્લડ= ગેરકાયદેસર મંડળી + બળ. ગેરકાયદેસર મંડળીનું વિશેષ પ્રકારનું કૃત્ય કે જેમાં બળ અથવા હિંસાનો સહયોગ થયો હોય તેને હુંલ્લક કહે છે. સૌ પ્રથમ જો ગેરકાયદેશર મંડળી જ ન હોય તો કૂદવા સંભવી શકે નહિં. કસુરકાયદેસર મંડળીનું ફુલ્લકમાં પરિવર્તન થાય તે માટે તથા સભ્યોને કુમ્બક કરવાના ગુના માટે ગુમેગાર હરાવવા માટે બે વસ્તુની આવશ્યકતા રહે છે. અર્થાત-

(1) મંડળી અથવા તે પૈકીના કોઈ સભ્ય દ્વારા બળનો ઉપયોગ થવો અથવા હિંયા થવી, અને (2) એવા બળ અથવા હિંસાનો ઉપયોગ, મંડળીનો સામાન્ય ઉઊશ પાર પાંડવા ખર્ચે થયો હોવો જોઈએ.

બળનો ઉપયોગ હુલ્લડને ગેરકાયદેસર મંડળીથી જુદો પાડે છે. મંડળીની ઉદ્દેશ બર લાવવા મહેજ પણ અળનો ઉપયોગ થતા ગેરકાયદેસર મંડળીનું હુલ્લડમાં રૂપાંતર થઈ જાય છે.

'હુલ્લડ' અને યુદ્ધ કરવું: 

(1) 'હુલ્લડ' જાહેર સુલેહ-શાંતિ વિરુદ્ધનો ગુનો છે, જયારે 'યુદ્ધ' કરવું એ રાજ્ય વિરુદ્ધની અપરાધ છે.

(2) હુલ્લડનો ગુનો 'યુદ્ધ કરવાના' અપરાધ જેટલો ભયંકર નથી. પરિણામે તેના માટે યુદ્ધ કરવાના જેટલી ભારે શિક્ષા કરવામાં આવતી નથી. 

(3) હુલ્લડ સામાન્ય રીતે અંગત હેતુઓ માટે થતું હોય છે. જ્યારે યુદ્ધ કરવાનો ઉદ્દેશ વ્યાપક હોય છે. વળી, ક. 121 હેઠળ કરેલ ચર્ચા પણ જુઓ.

સ્વરૂપો [કલમ. 148, 150-153, 157-158]:

ભયંકર હથિયારોની સાથે હુલ્લડ મચાવવું : ક. 148; ગેરકાયદેસર મંડળીમાં સામેલ કરવા કોઈને ભાડેથી રાખવું કે ભાડે રાખનારના કૃત્યને પ્રોત્સાહન આપવું. એમ કરનાર જાણે કે ગેરકાયદેસર મંડળીનો સભ્ય હોય એ રીતે ગુનેગાર ઠરશે : ક. 150; પાંચ કે વધુ શખ્સોની મંડળી બરખાસ્ત કરવાનો આદેશ અપાયો હોવાની જાણ છતાં એમાં સામેલ થવું અથવા એમાં ચાલુ રહેવું (શિક્ષા-6 માસની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને) : ક. 151; હુલ્લડને શાંત કરતાં જાહેર નોકર ઉપર હુમલો કરવો અથવા તેને અડચણ કરવી : ક. 152: દુરાશયથી કે નિરંકુશ સ્વૈરાચાર-(Wantonly થી હુલ્લડ જગાવવા ઉતેજન આપવું : ક. 153; ગેરકાયદેસર મંડળી માટેના ભાડૂતી માણસને સંતાડવા- આશ્રય આપવો (શિક્ષા - 6 માસ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને) : ક. 157; ભાડૂતી સભ્ય બનીને ગેરકાયદેસર મંડળી કે હુલ્લડમાં ભાગ લેવો (શિક્ષા - 6 માસ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને) જો ભયંકર હથિયારોથી સજ્જ હોય તો (શિક્ષા બે - વર્ષની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને) : ક. 158.

ગેરકાયદેસર મંડળી હોય અથવા હુલ્લડ થયું હોય તે સ્થળના માલિકો વગેરેની જવાબદારી (ક. 154 થી 156) : જે સ્થળે ગેરકાયદેસર મંડળી મળી હોય અથવા હુલ્લડ થયું હોય તે સ્થળના માલિક વગેરેની જવાબદારી અંગેનો કાયદો ક. 154 થી 156માં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. જે વ્યક્તિઓ ખરેખર હુલ્લડખોર હોય નહિ, છતાં હુલ્લડ થતું અટકાવવા સાવચેતીના પગલાં લે નહિ તેમને શિક્ષા કરવા અંગે આ કલમમાં કહેવામાં આવ્યું છે. તેનો ટૂંક સાર નીચે મુજબ છે :

1. જે સ્થળે કાયદા વિરુદ્ધની મંડળી હોય અથવા હુલ્લડ થયું હોય, તે સ્થળના માલિક વગેરે, જો તેઓ એ ગુના અંગે જાણતા હોવા છતાં એ બાબતમાં પોલીસને ખબર આપે નહિ. અથવા તે વિખરવા અથવા હુલ્લડ થતું અટકાવવા કાયદેસરના ઉપાયો યોજે નહિ, તો રૂ. 1,000 સુધીના દંડની શિક્ષાને પાત્ર થાય છે : ક, 154.

2. ક. 155 અને 156 દ્વારા એવા સ્થળના માલિકો અથવા તેના પ્રતિનિધિ અગર મેનેજરને જો તેઓ હુલ્લડ થતું અટકાવવા કાયદેસરનાં સાધનોનો ઉપયોગ કરવામાં નિષ્ફળ નીવડે, તો તે શિક્ષાને પાત્ર ઠરાવવામાં આવ્યા 5. 155-156

(ગ) જૂથો.વચ્ચે દુશ્મનાવટ જમાવવી (નવી કલમો 153-એ 153-એએ અને 153-બી)

જૂની કલમ 153-એની જગ્યાએ ભા. ફોજદારી ધારાનો (સુધારો) કાયદો 1961 વડે, નીચે પ્રમાણે નવી કલમ દાખલ કરવામાં આવે છે :

(બી) વિવિધ ધાર્મિક, જાતિય, ભાષાકીય, અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ કે કોમની વચ્ચે સુમેળની જાળવણીને હા કારક કૃત્ય કરે અને જાહેર સુલેહશાંતિમાં ખલેલ પહોંચાડે, અથવા ખલેલ પહોંચાડવાને માટે સંભવિત હોય, અથવા

(સી) કોઈ ધાર્મિક, જાતિય, ભાષાકીય, અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ કે કોમ વિરુદ્ધમાં કોઈ વ્યાયામ, આંદોલન, કવાયત અથવા તેવી જ પ્રવૃત્તિ ગોઠવે, ઈરાદાથી કે લે પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેનારાઓ ગુનાહિત બળ અથવા હિંસા વાપરશે અથવા તેનો ઉપયોગ કરવાને તાલીમબદ્ધ થશે અથવા જાણીને કે તે તેથી સંભવ છે કે એવી પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેનારાઓ ગુનાહિત બળ અથવા હિંસા વાપરશે અથવા ઉપયોગ કરવાને તાલીમબદ્ધ થશે અથવા જાણીને કે તેથી સંભવ છે કે એવી પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેનારાઓ ગુનાહિત બળ અથવા હિંસા વાપરશે અથવા ઉપયોગ કરવાને તાલીમબદ્ધ થશે અને તેવી પ્રવૃત્તિ કોઇપણ કારણોસર એવા ધાર્મિક, જાતિકીય, ભાષાકીય અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ કે કોમના સભ્યોમાં દહેશત કે ભીતિ અથવા અસલામતીની લાગણી જન્માવે અથવા જન્માવવાનું સંભવિત હોય- તો કેદની કે જે ત્રણ વર્ષ સુધી વિસ્તરી શકશે અથવા દંડ અને બંનેની શિક્ષા કરવામાં આવશે.

(2) જે કોઈ, પેટા કલમ (1)માં દર્શાવેલ ગુનો કોઈ પ્રાર્થનાના (પૂજા કે ઉપાસનાના) સ્થળમાં અથવા ધાર્મિક પૂજા અથવા ધાર્મિક વિધિઓ કરવાને રોકાયેલ સભામાં કરશે તો કેદની કે જે પાંચ વર્ષ સુધી વિસ્તરી શકશે. શિક્ષા કરવામાં આવશે અને વળી દંડ માટે પણ જવાબદાર બનશે. આમ ઉપરની કલમ તેમાં જણાવેલ કૃત્યો થતાં અટકે તે હેતુથી રચવામાં આવી છે. અને ધાર્મિક વિખવાદો થવાની સંભાવનાને કારણે ધાર્મિક ઉપાસના કરતાં અથવા તે માટેના સ્થળમાં બનવાનું થાય તો તેની ગંભીરતા જોતાં શિક્ષાનું પ્રમાણ વધારવામાં આવેલું છે. આ કલમમાં વ્યાખ્યા કરવામાં આવેલ ગુનાનું મૂળ દ્વેષયુક્ત ઈરાદામાં છે. 

જો દ્વેષયુક્ત ઇરાદો હોય નહિ. તો હેતુની શુદ્ધતાની તારવણી થઇ શકે :

એક મુકદ્દમાની વિગતો આ પ્રમાણે છે : ભારત સેવક સભા (Servant of India Society)ના એક સભ્ય 'અ'એ કલ્યાણ તાલુકાના ખેડૂત સંઘના સભ્યો સમક્ષના પોતાના વક્તવ્ય દરમિયાન ત્યાંના જમીનદારો અને શાહુકારો ખેડૂતોને પીડે છે અને સરકાર આ જમીનદારો અને શાહુકારોને પીઠબળ આપે છે. તથા સિવાય કે સરકારથી મુક્ત થવાય (અર્થાત્, સરકારને ફગાવી દીધા સિવાય) જમીનદારો અને શાહુકારોના ચંગુલમાંથી મુક્ત થઈ શકાય નહિ એમ કહી ત્યાંના જમીનદારો, શાહુકારો અને સરકારની સખત ઝાટકણી કાઢી. નીચલી અદાલતે આરોપીને ક. 153- એ હેઠળ ગુનેગાર ઠરાવ્યો; પરંતુ અદાલતે (High Court) ઠરાવ્યું કે આરોપીને ક. 124-એ હેઠળ રાજદ્રોહ માટે ગુનેગાર ઠરાવવો જોઈએ.

પૂર્વ પંજાબની હાઈકોર્ટે મા તારાસીંગ[(1951) 5 Punj. 1930)ના મુકદ્દમામાં ચુકાદો આપતાં જણાવ્યું હતું કે ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ 19માં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલ મૂળભૂત અધિકારોનું આ કલમ (જૂની) નિયંત્રણ કરતી હોઈને કાયદેસર નથી અને અમલમાં રહી શકે નહિ. પણ 1951નો બંધારણનો (પ્રથમ સુધારો) કાયદો થતાં

જેજોઅને વર્ગો વચ્ચે વિવાદો મતભેદોને મરણે પણા પમંગો જાહેર મદીઠ શાંતિના પસે ઊભા થતા કોયકે નિહપાન 13 અને અવિનિયમ ટકની ભગદને પાછી 2005 ના અધિનિયમ 25ની કલપ 44 (એ) દ્વારા આ નવી $. 133 બે બેને આઈ પી શ્રી મા ઉમેરવાનું બન્યું છે. એટલે કે મનાઈ કે પ્રતિબંધ હોવા છતાં સરઘસમાં કે સામૂહિક કવાયત અથવા સામૂહિક તાણીમમાં જાહેર સ્થળે શસ્ત્રો લાઈ જવાનું કેદ અને દંડને પાત્ર ગુનો બને છે. 8. 153-1ને એ મુખ્ય તત્વો - (1) કોઈ જાણીજોઈને જાહેર સ્થળમાં સરધસમાં શસ્ત્રો લઈને આવેલો હોય. અથવા કોઈએ જાણીજોઈને શયો સહીત સામુહિક કવાયત, અથવા સામૂહિક તાલીમ યોજી હોય. રાખી હોય અથવા તેમાં ભાગ લઈ રહ્યો હોય. (2) અને તે પ્રમાણે કરવાનું સી. આર. પી. સી. ની 1973ની કલમ 144એ હેઠળ બહાર પાડેલ હુકમ અથવા

નોટિસનું ઉલ્લંઘન કરીને થવા પામેલ હોય, તો તે ગુનો બને છે. શિક્ષા 6-મહિના સુધી વિસ્તરી શકે તેટલી કેદ અને ३. 2,000 સુધી નો દંડ ખુલાસો : આ કલમના હેતુ માટે શસ્ત્રો એટલે તેમાં ફોડવાનાં શસ્ત્રો, તિક્ષણ ધારવાળાં શસ્ત્રો, લાઠીઓ. કડા અને લાકડીઓ સહિત આક્રમણે કે બચાવનાં શસ્ત્ર તરીકે બનાવવામાં આવતી અથવા સ્વીકારાયેલી કોઈપણ વર્ણનની વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે.

153-બી રાષ્ટ્રીય એકતાને હાનિકારક આક્ષેપો, વિધાનો-

(1) જે કોઈ, કાં તો બોલેલા અથવા લેખિત શબ્દોથી અથવા નિશાનીઓ દ્વારા અથવા દૃશ્ય રજૂઆતો દ્વારા અથવા

અન્ય રીતે-

(એ) કોઈ આક્ષેપ કરે અથવા પ્રગટ કરે કે વ્યક્તિઓનો કોઈ વર્ગ તેઓ કોઈ ધાર્મિક, જાતિય, ભાષાકીય અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ અથવા કોમના સભ્યો હોવાના કારણે, કાયદાથી સ્થાપિત ભારતના સંવિધાન પ્રત્યે ખરી શ્રદ્ધા અને વફાદારી ધરાવતા નથી અથવા ભારતના સર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતાનું સમર્થન કરતાં નથી, અથવા

(બી) પ્રતિપાદન કરે, ભલામણ કરે, સલાહ આપે, પ્રચાર કરે, અથવા પ્રગટ કરે કે વ્યક્તિઓના કોઈ વર્ગને, તેઓ કોઈ ધાર્મિક, જાતિય, ભાષાકીય અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ કે કોમના સભ્ય હોવાના કરણે ભારતના નાગરિકો તરીકે તેમના હકોથી ઈનકારવામાં અથવા વંચિત કરવામાં આવશે, અથવા

(સી) કોઈ વ્યક્તિઓના વર્ગની ફરજને લગતું. તેઓ કોઈ ધાર્મિક, જાતિય. ભાષાકીય, અથવા પ્રાદેશિક સમૂહ અથવા જ્ઞાતિ કે કોમના સભ્ય હોવાના કારણે કોઈ વિધાન, ભલામણ, કથન અથવા અનુરોધ કરે અથવા પ્રગટ કરે, અને એવું વિધાન, ભલામણ, કથન અથવા અનુરોધ, સભ્યો અને બીજી વ્યક્તિઓની વચ્ચે વિસંવાદિતા, દુશ્મનાવટની લાગણી, ધિક્કાર અથવા વેર-વૃતિ જન્માવે અથવા જન્માવવાનું સંભવિત હોય-

તો કેદની કે જે ત્રણ વર્ષ સુધી વિસ્તરી શકશે અને દંડ અથવા બંનેની શિક્ષા કરવામાં આવશે. (2) જે કોઈ પેટા કલમ (1)માં દર્શાવેલ ગુનો કોઈ પ્રાર્થનાના (પૂજા કે ઉપાસનાના) સ્થળમાં અથવા ધાર્મિક

પૂજા અથવા ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં રોકાયેલ સભામાં કરશે તો કેદની કે જે પાંચ વર્ષ સુધી વિસ્તરી શકશે. શિક્ષા કરવામાં આવશે અને વળી દંડ માટે પણ જવાબદાર બનશે.

આ અગાઉની કલમ 153-એમાં ધર્મ, જાતિ વગેરે કારણોસર વિવિધ સમૂહો વચ્ચે દુશ્મનાવટ, ધિક્કાર, વિસંવાદિતા, જન્માવવી તથા જાહેર સુલેહ શાંતિમાં ડખલ કરવા તરફ દોરી જતી પ્રવૃતિઓને ગુનો બનાવવામાં આવી છે. જ્યારે આ કલમ 153-બી દ્વારા તેવા જ કારણોને કેન્દ્રમાં રાખીને ત્રણ પ્રકારની અભિવ્યક્તિઓને કે જે રાષ્ટ્રીય અખંડિતતાને હાનિરૂપ આક્ષેપો, વિધાનોના સ્વરૂપની હોય તેને અપરાધીની કક્ષામાં મૂકવામાં આવી છે.

આર્થી અભિવ્યતિઓને ખંડ (એ), (બી) અને (સી)માં વિભાજીત કરવામાં આવી છે અને તેમના માટે ત્રણ વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંનેની શિક્ષા પ્રયોજાયેલ છે. જો તે પ્રમાણેનો ગુનો ઉપાસનાના સ્થળે અથવા ધાર્મિક ઉપાસના માટેની સભામાં કરવામાં આવ્યો હોય તો પાંચ વર્ષ સુધીની શિક્ષાને પાત્ર બનાવેલ છે.

બખેડો (Affray) (કલમ. 159 અને 160)

જાહેર શાંતિ વિરુદ્ધનો ચોથો અને છેલ્લા પ્રકારનો ગુનો 'બખેડાં'નો છે. તેની વ્યાખ્યા કે, 159માં આપવા આપી છે. જેમ કે-

જ્યારે બે અથવા વધુ વ્યક્તિ

(1) જાહેર સ્થળે લડાઈ કરીને,

ત્યારે, તેઓ બખેડો' કરે છે એમ કહી શકાય : કલમ. 159. (શિક્ષા - એક માસ સુધીની કેદ, અથવા રૂ. 100 ts

અથવા બંને : 8, 160)

(2) જાહેર સુલેહશાંતિનો ભંગ કરે-

બખેડાના ગુના માટે આરોપીને ગુનેગાર ઠરાવવા નીચેના મુદ્દાઓ સાબિત કરવાનું જરૂરી છે :

(1) આરોપી અને બીજી વ્યક્તિઓ લડતા હતા.

(2) તે લડાઈ જાહેર સ્થળે થઈ હતી, અને

(3) તે લડાઈથી જાહેર સુલેહશાંતિનો ભંગ થયો હતો,

એક રાત્રિએ 'અ'અને 'બ' પતિ-પત્ની વચ્ચે તેમના પોતાના ઘરમાં મારામારી થાય છે. આના કારણે પડોશીઓને ઘણી ખલેલ પહોંચે છે અને તેમને ઊંઘવિહોણી રાત્રિ પસાર કરવાની ફરજ પડે છે. 'અ' અને 'બ' બખેડાના ગુના માટે જવાબદાર છે. આ ખરું છે કે ખોટું તે કારણો આપી જણાવો. 

ઉતર : ખોટું. કારણ કે બખેડો ફક્ત જાહેર સ્થળે જ થઈ શકે છે.

'જાહેર સ્થળ' એ એવું સ્થળ છે કે જ્યાં લોકો જતા હોય છે, તે સારું એ અગત્યનું નથી કે તેમને ત્યાં જવાનો હક છે કે નહિ. દા. ત. બસ, રેલ્વે પ્લેટફોર્મ જાહેર શૌચાલય, રેલ્વે સ્ટેશનનો ગુફઝ થાર્ડને જાહેર સ્થળો તરીકે ઠરાવવામાં આવ્યાં હતા.

'ગેરકાયદેસર મંડળી', 'હુલ્લડ' અને બખેડા'ના ગુનાઓ વચ્ચેનો તફાવત: આ ભેદ સમજવાનું અગત્યનું છે. 'હુલ્લડ' અને 'ગેરકાયદેસર મંડળીના' તફાવત વિષે આ અગાઉ વિસ્તારથી કહેવામાં આવ્યું છે. ટૂંકમાં ગેરકાયદેસગ મંડળી બળ અથવા હિંસાનો ઉપયોગ કરે એટલે હુલ્લડમાં ફેરવાઈ જાય છે.

'ગેરકાયદેસર મંડળી' અને 'બખેડા' વચ્ચે મુખ્ય તફાવત નીચે પ્રમાણે છે :

1. કાયદા વિરુદ્ધ મંડળી થવા માટે પાંચ અથવા તેથી વધુ વ્યક્તિઓ હોવી જોઈએ. ઓછામાં ઓછાં પાંચ

જણ હોવાનું આવશ્યક છે. જ્યારે બે અથવા વધુ વ્યક્તિઓ દ્વારા 'બખેડો' થઈ શકે, સૌથી ઓછા બે જણ હોવાનું

આવશ્યક છે. 'બખેડા'માં રફેલ લડાઈના અંશને લીધે, જો ગેરકાયદેસર મંડળી દ્વારા બખેડો કરવામાં આવે તો એ

ફુલ્લડ બની જાય છે. 2. બીજું ગેરકાયદેસર મંડળી કોઈ પણ સ્થળે- ખાનગી જગામાં પણ-થઈ શકે, જ્યારે બખેડો માત્ર જાહેર સ્થળે જ બની શકે છે.

૩. ગેરકાયદેસર મંડળીના ગુના માટે 'વધુ કડક શિક્ષાની જોગવાઈ છે. (શિક્ષા - 6 માસ કેદ અને દંડ) જ્યારે બખેડાની ગુનાની ગંભીરતા તેથી ઓછી છે. (શિક્ષા - 1 માસ કેદ અને દંડ)

હવે, હુલ્લડ અને બખેડાના તફાવત વિષે વિચારીએ. જો કે સરળ છે છતાં મહત્ત્વનો છે.

(1) 'બખેડો' બે અથવા તેથી વધુ વ્યક્તિઓ દ્વારા થઈ શકે; તે માટે ઓછામાં ઓછી બે વ્યક્તિઓની જરૂર

રહે છે, જ્યારે હુલ્લડ પાંચ અથવા વધુ વ્યક્તિઓ દ્વારા જ થઈ શકે; તે માટે ઓછાંમાં ઓછાં પાંચ જણ હોવાનું આવશ્યક છે.

(2) બખેડો માત્ર જાહેર સ્થળે જ થઈ શકે છે, પણ હુલ્લડ કોઈપણ જાહેર અથવા ખાનગી સ્થળે થઈ શકે.

(3) બંને જાહેર સને સુપતિ વિરકના ગુનાઓ છે. તેમાં 'બબેકા'નો ગુનો 'હુલ્લક'ના જેટલો ગંભીર નથી. અમેડાના ગુના પાત્રોનો પણપ ધુણીની કેદ અથવા રૂ. 100 દંડની જોગવાઈ છે, જ્યારે આ વર્ષ સુધીની કેદની

(4) આ ઉપરાંત એક વધુ ભેદ આ બંને ગુનાઓ વચ્ચે રહેલો છે. અર્થાત બખેડામાં ખરેખર ભાગ લેનાર ત્યક્તિઓ જ શિક્ષાને પાત્ર ખરખ્યારે ફુલ્લડના ગુના માટે ગેરકાયદેસર મંડળીનો દરેક સભ્ય તેણે પોતે હુલ્લડ માટે જરૂરી બળ અથવા હિંસાનો ખરેખર ઉપયોગ કર્યો ન હોય છતાં શિક્ષાને પાત્ર બને છે.

આ પ્રમાણે અહીં જાહેર શાંતિ વિરુદ્ધના અપરાધોની હકીકત પૂરી થાય છે. આ દરેકમાં જાહેર સુલેહશાંતિનો ભંગ થાય તેવું વલણ છે. જેમ મનુષ્યને સુખી થવા માટે માનસિક શાંતિની જરૂર છે, તેવી જ રીતે રાજ્યમાં પણ જાહેર સુલેહશાંતિ જળવાઈ રહેવી જોઈએ. જે કોઈ તેમાં વિક્ષેપ કરે તો તે કાયદાનો ભંગ કરે છે એમ કહેવાય અને તેથી જ એ હેતુસર ક. 142 થી 160ની રચના કરવામાં આવે છે.